31083 IMG39 (11)

124

HERAKLES

(w i . V w_t_ «ier> m tn *rn I .W. IX W Tm ■ l>i •*'

fW. A. KImi.    wv &*«- Hrtr iWi l *■*«■ *

4iIamr |9R i ft>l I

HERAKLES (TImkUIś)-* piśmiennictwie laeiń-skim rany — Herkulesem iesi najpopularniejszym i MiiMn»|min bohaterem mitologii klasycznej. Miły związane z jego osobą tworzą cały cykl. którego cwolu-cia trwa od czasów prredgrcckich po kres stare»ż) mości. Bardzo trudno wiec jest przedstawić wszystkie wy darzenia mitu u racjonalnej kolejności. Trudności te dtHtmsłi iuż mitografowie starożytni. Wzorując się na nich przyjmiemy - dość sztuczną — klasyfikację, która wyróżnia trzy wielkie grupy mitów o Heraklesie:

1.    cykl dwunastu prac.

2.    dokonania niezależne od poprzedniego cyklu, obeimuiące wyprawy podjęte przez bohatera i jego wojsko (podczas gdy prace dokonywane są przeważnie przez samego tylko Heraklesa, ewentualnie przy pomocy jego bratanka. Iolaosa).

3.    drugorzędne przygody, które spotkały go w trakcie wykonywana prac.

Przed omówieniem prac przedstawimy mity. dotyczące dzieciństwa bohatera i jego wychowania. Mity te. wraz z tymi. które odnoszą się do jego apoteozy, są jedynymi elementami cyklu Heraklesa, dla których można ustalić względne następstwo w czasie.

I.Imię,pochodzenie.dzieci nstwo Hera kiesa. Imię bohatera, twierdzą mitografowie. nie jest tym. które nosił początkowo. Jest to imię mistyczne. nadane mu przez A poi łona. bądź bezpośrednio przez Pytię. w momencie gdy stał się sługą Hery, poddanym trudom, które poleciła nań nałożyć. Pierwotnie syn Amfitriona i Alkmeny nazywał się Alkides (jest to patronymicum. utworzone od imienia dziadka Alkajo&a. tab. 31 i. albo nawet tak jak dziadek, Alkajos. Imię to w języku greckim wywołuje skojarzenie z siłą fizyczną (d>»KfjX Kiedy po zamordowaniu swych dzieci zrodzonych z Mcgary bohater udał się do Pyta, by dowiedzieć się. jaka czeka go pokuta. Pytia nakazała mu między innymi nosić od tej pory imię Heraklesa, które oznacza ..Sławę Hery " bez wątpienia dlatego, że prace, które miał podjąć, miały pomnożyć sławę bogini Imię to pozostanie przy nim; pod tym imieniem występuje u autorów i w sztukach plastycznych.

Przez swego śmiertelnego ojca Amfitriona i matkę Alkmenę należy Herakles do rodu Perseusza. Obaj jego dziadkowie, tak ze strony matki jak i ojca, Alkajos oraz Ełektnon, byli potomkami Perseusza i Andromedy (tab. 31). Pochodzi! więc z rodu argiwskiego i tylko przez przypadek narodził się w Tebacb. Zawsze będzie uważać Peloponez, a szczególnie Argolidę, za swą prawdziwą ojczyznę. Tam właśnie będzie się starał powrócić, wbrew Eurysteusowi (— poniżej), i tam przede wszystkim powrócą jego potomkowie, by się osiedlić (— Heraklidzi).

Herakles jest synem Alkmeny i Amfitriona, lecz w rzeczyw istości ojcem jego jest Zeus, który wykorzystał nieobecność Amfitriona. uczestniczącego w wyprawie przeciw Telebojczykom. Oszukał on Alkmenę, przyjmując postać i wygląd jej męża, i w ciągu nocy przedłużonej na jego polecenie spłodził przyszłego bohatera.

— Amfitnon powróciwszy rankiem dal się poznać i spłodził z — Alkmeną drogiego syna, Ifiklesa, bliźniaczego brata Heraklesa, „młodszego" odeń o jedną noc. Powiadają, że Zeus. by rozwiać wszelkie wątpliwości

Alkmeny, ofiarował jej jako upominek sztukę złota, należącą do Pterelasa, króla Telebojczyków. Ponadto opowiedział jej o czynach dokonanych w czasie wyprawy przez prawdziwego Amfitriona, podając je jako własne. Po powrocie Amfitriona doprowadził do pojednania małżonków, a Amfitnon zgodził się. jak mówią, być tylko ojcem-żywicielcm boskiego potomka.

Gniew Hery, zazdrosnej o Alkmenę. dał znać o sobie jeszcze przed urodzeniem dziecka. Zeus nieostrożnie zdradził, że dziecko, które się urodzi z rodu Perseidów, władać będzie nad Argos. Wówczas Hera wpłynęła na swą córkę Ejlejtyję. boginię porodu, by opóźniła urodziny Heraklesa, a przyspieszyła urodziny jego kuzyna — Eurysteusa. syna Stcnelosa (— Alkmena). W ten sposób Eurysteus urodził się po siedmiu miesiącach, podczas gdy Heraklesa matka nosiła dziesięć miesięcy (— Galmtias. „łasiczka", której intryga udaremniła przekleństwo Hery i pozwoliła w końcu Alkmenie na rozwiązanie).

Różne mity opowiadają o tym, jak Herakles ssał jako dziecko pierś Hery. największej swej nieprzyjaciółki. Był to. jak mówią, warunek, pod którym bohater mógł uzyskać nieśmiertelność. By go spełnić trzeba się było uciec do podstępu. Według niektórych przekazów to Hermes przystawił dziecko do piersi śpiącej bogini. Kiedy obudziła się. odepchnęła je. lecz za późno. Mleko, które popłynęło z jej piersi, pozostawiło na niebie ślad w postaci Drogi Mlecznej. Według innej wersji rzecz miała się inaczej; Alkmena w obawie przed zazdrością Hery wystawiła małego Heraklesa w okolicach Argos (a nie Teb, co byłoby prawdopodobne, gdyby mit ten wchodził do cyklu tebańskiego). w miejscu, które w związku z tym zostało nazwane „Równiną Heraklesa". Wtedy właśnie przechodziły tamtędy Hera i Atena. Atena, zachwycona żywotnością i urodą niemowlęcia, poprosiła Herę. by je nakarmiła. Hera zgodziła się. lecz Herakles ssał tak gwałtownie, że zranił boginię i ta odepchnęła go od siebie. Atena podniosła go, zaprowadziła do Alkmeny i poleciła młodej kobiecie, by wychowywała swe dziecko bez lęku.

Kiedy Herakles miał osiem miesięcy (inni mówią - dziesięć) Hera usiłowała go zabić. Pewnego wieczora Alkmena położyła bliźnięta Heraklesa i Ifiklesa do kołyski i zasnęła. Około północy bogini wpuściła do pokoju dwa wielkie węże, które oplotły dała dzieci. Mały Ifikles zaczął krzyczeć. Herakles natomiast bez obawy chwycił węże za szyję i udusił. Amfitnon nadbiegi na krzyk Ifiklesa z mieczem w ręku. ale pomoc nie była już potrzebna. Poznał, że Herakles jest synem boga.

Heraklesowi przypisywano takie samo wykształcenie. jakie otrzymywały dzied w Grecji epoki klasyczną; podobne wychowanie otrzymał też od centaura Chejrona — Achilles. Pierwszym nauczycielem Heraklesa był śpiewak Linos. który zapoznał go z podstawami literatury i muzyki. Herakles uczył się wraz z łfiktesem. ale podczas gdy Ifikles okazał się uczniem cierpliwym i pilnym. Herakles był niezdyscyplinowany, i to do tego stopnia, że Linos wciąż musiał przywoływać go do porządku. Kiedyś miał go ukarać. Herakles nie chciał się temu poddać, wpadł w złość i chwyciwszy stołek (wg innej wersji — lirę) zadał swemu mistrzowi tak silny cios. że go zabił. Heraklesa postawiono ood sąd i oskarżono o zbrodnię. Uwolnił sie.

HERAKLES

29

cytując sentencję Radamantysa. zgodnie z którą można byk) zabić swego przeciwnika w obronie własnej. Lecz Amfitnon. w obawie przed nowym przystępem gniewu swego przybranego syna, wysiał go spiesznie na wieś, gdzie polecił mu strzec trzody. Tam według jednej z uadycji edukację jego kontynuował pewien pasterz scytyjski (wolarz), im ieniem Teutaros. który nauczył go strzelać z łuku. Ale powszechniej przyjmuje się, źe nad jego wychowaniem czuwali inni mistrzowie - sam Amfitrion wprowadził go w tajniki powożenia rydwanem, a Eurytos nauczył go posługiwania się lukiem (- Eurytos 2). Jeden z mitów twierdzi, że to Radaman-tys, biegły w tej sztuce, jak przystało na Kreteńczyka. nauczył go strzelać z łuku. Z władaniem bronią białą zaznajomił go Kastor, którego trzeba identyfikować bądź z jednym z Dioskurów, bądź z uciekinierem z Argos, synem nie znanego skądinąd Hippałosa. Po Linosie. nieszczęsnym mistrzu Heraklesa, lekcji muzyki udzielał mu Eumolpos, syn Filammona, a bratanek Autolykosa.

Tymczasem Herakles rósł. Osiągnął nadzwyczajny wzrost czterech łokci i jednej stopy. Mając osiemnaście lat dokonał pierwszego swego wielkiego czynu - zabił Iwa w górach Kitajronu. Lew był zwierzęciem tak olbrzymim i dzikim, że siał spustoszenie wśród trzód Amfitriona i króla Tespiosa (który panował w kraju sąsiadującym z Tebami). Żaden łowca nie ośmielił się nań zapolować. Herakles postanowił uwolnić odeń obydwie krainy. W tym celu osiedlił się u króla Tespiosa: całe dnie spędzał na łowach, na noc tylko wracał do pałacu. Pod koniec pięćdziesiątego dnia zabił Iwa.

Król Tespios i jego żona Megameda. córka Ameusa, mieli 50 córek. Tespios pragnął, by jego wnukowie byli potomkami bohatera, korzystając więc z pobytu Heraklesa każdego wieczoru przysyłał jedną ze swych córek do jego łoża. W ten sposób Herakles posiadł wszystkie jego córki, choć z powodu mroku i zmęczenia całodziennymi łowami przekonany był. że jest to co wieczoru ta sama (— Tespios oraz tab. 15).

Niektórzy autorzy pierwsze polowanie na Iwa, poprzedzające polowanie na Iwa nemejskiego, umieszczają nie na stokach Kitajronu, lecz na Helikonie albo nawet w okolicach Teumessos. Pauzaniasz wspomina o micie, zgodnie z którym lew z Kitajronu zginął nie z ręki Heraklesa lecz — Alkatoosa (któremu powszechnie przypisuje się zabicie Iwa z Megary). Także mit z Lesbos opowiada, że i tam zgładził Herakles Iwa.

Kiedy Herakles wracał z polowania na Iwa z Kitajronu w pobliżu Teb spotkał wysłańców króla Erginosa z Orchomenos. Przybyli oni, by upomnieć się o daninę, którą Tebańczycy płacili mieszkańcom Orchomenos (codo przyczyn tej daniny — Erginos). Herakles zelżył ich, obciął im nosy i uszy, i nawlókłszy je na sznur zawiesił im na szyi. Taką to daninę polecił im zanieść ich panu. Znieważony Erginos wyruszył przeciwko Tebom. Pokonał go jednak Herakles i nałożył na Minyejczyków z Orchomenos daninę dwukrotnie wyższą niż ta, którą mieli płacić Tebańczycy. W bitwie tej poległ Amfitrion, który dzielnie walczył u boku syna. Zgodnie jednak z inną tradycją Amfitrion połegł dopiero później, po wyprawie na króla Eubei, — Chal-kodonta, którą prowadził wraz z Heraklesem; był też świadkiem zamordowania swych wnuków (-* poniżej). Herakles miał walczyć przeciw Ergi nosowi samotnie.

otrzymawszy oręż od samej Ateny. Co do innych wariantów tego mitu -* Erginos.

Król Teb, Kreon, chcąc się godnie zrewanżować Heraklesowi za przysługę, jaką oddal jego miastu, dał mu za żonę najstarszą swą córkę, Mcgarę, podczas gdy młodszą wydal za — Ifiklesa. Megara obdarzyła herosa licznym potomstwem: według Pindara urodziła mu ośmiu synów, według Apolłodora - trzech. Wymienia on ich imiona: Terimachos, Kreontiadcs i Deikoon. Inne tradycje wymieniają ich siedmiu, pięciu (Amima-chos, Klymenos. Glenoi. Terimachos i Kreontiadcs) lub czterech (— Kreontiades).

Wkrótce jednak Herakles zabił swoje dzieci, a także dwoje spośród dzieci Ifiklesa. Autorzy różnie mówią o tym zabójstwie. Stanowi ono temat tragedii Eurypidesa i Seneki. Według jednych (zdaje się. że jest to najstarsza tradycja) Herakles wrzucił dzieci do ognia. Według innych, m.in. Eurypidesa, narzędziem zbrodni był luk. Herakles posunął się nawet do tego. że podniósł rękę na swego ojca. i byłby go zabił, gdyby Atena nie cisnęła weń kamieniem i nie pogrążyła go w ten sposób w głębokim śnie.

Za przyczynę tej serii zabójstw uważa się przeważnie szaleństwo, które zesłała nań Hera. Według niektórych tradycji chciała ona zobowiązać Heraklesa do podjęcia służby u Eurysteusa bądź to dotknąwszy go zmazą, która miała go zmusić do poddania się oczyszczeniu, bądź to dlatego, źe mimo wyroczni Zeusa (— powyżej) Herakles zwlekał z udaniem się do Argos i uznaniem w Eurysteusie swego pana. Był to więc znak. który zesłała mu bogini.

Odzyskawszy świadomość Herakles nie chciał już dłużej żyć u boku Megary. Oddał ją swemu siostrzeńcowi. lolaosowi (mimo dość znacznej różnicy wieku, jaka ich dzieliła: według obliczeń mitografów starożytnych Megara miała wtedy 33 lata. podczas gdy lolaos -16).

Eurypides połączył legendę o zamordowaniu dzieci z historią o uzurpatorze, przybyłym z Eubei. Lykosie. który, w czasie gdy Herakles zszedł do Podziemia, zabił króla Kreona i zawładnął Tebami. Bohater wkrótce jednak powraca, zabija Lykosa. ale w chwili gdy zamierza złożyć dziękczynną ofiarę na ołtarzu Zeusa przed pałacem, Hera zsyła na niego Szał (Lyssa). Sądzi, że dzieci jego są dziećmi Eury steusa. i zabija je. Swego własnego ojca bierze za Stenelosa, ojca Eurysteusa. i też chce go zabić. Atena jednak uderza go w pierś i usypia. Po przebudzeniu Herakles pojmuje swoje zbrodnie i chce odebrać sobie życie. Od tego zamiaru odwodzi go Tezeusz. który przybył właśnie w tym momencie; razem z nim wyrusza Herakles do Aten. Eurypides zmienił więc, jak widać, tradycyjną chronologię tego epizodu, umieszczając go po zejściu Heraklesa do Podziemia. Nie czyni zeń pierwszego aktu życia bohatera, lecz umiejscawia go wśród prac. Poza tym wspomina o interwencji Tezeusza, bohatera-.,filozofa", symbolizującego mądrość i artycki umiar, skontrasto-wanv z dorvcką siłą.

II. Dwanaście prac Heraklesa. Mianem dwunastu prac określa się czyny dokonane przez Heraklesa na polecenie jego krewnego Eurysteusa. Podporządkowanie herosa rozkazom kogoś, kto bynajmniej nie dorównywał mu potęgą i kto przedstawiany był zazwyczaj jako ktoś godzien pogardy i niepełnowartościowy. budziło różne komentarze (— Eurysteus). Iliada wspomina o podstępie Hery, która obietnicę Zeusa