24232 skanuj0012 (317)

206

na oznaczenie składników dowolnych oraz liter (x, y, z...) na oznaczenie składników nacechowanych i powtarzanych,, lTak'np. najczęstszą i najbardziej popularną figurę, jaką jest bez wątpienia anafora, zapiszemy tak:

x.....x.....x....:

co znaczy, że na początku tekstu oraz na początku kolejnych jego segmentów powtarza się ten sam wyraz. Zapis zostanie zawsze poparty przykładem:

chociaż opanował część posiadłości naszych, chociaż co dzień szerzy zdobycia swoje, chociaż cała Grecyja jest ofiarą jego przemocy, są jeszcze ludzie dosyć zaślepieni, by spokojnie w tym zgromadzeniu słyszeli powtarzanym to samo twierdzenie, że niektórzy z nas usiłują wciągnąć was w wojnę.

Jest to fragment Filipiki Demostenesa w przekładzie Stanisława Kostki Potockiego¹. Gdybyśmy napotkali ten ustęp lub temu podobny w dowolnym tekście, nazwalibyśmy go anaforą po stwierdzeniu, że dany wyraz (tu: „chociaż”) zamiast być użyty raz tylko, co by wystarczyło do zbudowania zdania podrzędnego wieloczłonowego (okolicznikowego przyzwalającego), został powtórzony trzy razy, a więc została dokonana adiekcja (przyłączenie); ponieważ przyłączenie, czyli powtórzenie tych samych wyrazów odbyło się na odległość, nazwy figury szukać będziemy w dziale A_t3 i odnajdziemy ją pod nazwą anafory.

Ale rozpatrzmy tę tabelę w porządku w retoryce opisowej przyjętym².

Najprostszym przykładem adiekcji przez powtórzenie byłby po prostu pleonazm; wprawdzie pleonazm powtarza nie tyle te same słowa, ile słowa synonimiczne lub bliskoznaczne, ale problem jest zawsze ten sam: czy powtórzenie jest po prostu błędem, czy też .staje się stylistyczną cnotą. Zazwyczaj pleonazmem albo tautologią nazywamy powtórzenia zbyteczne, dla powtórzeń o zbliżonym znaczeniu wraz z odmiennym lub też zbliżonym brzmieniem wybieramy inne nazwy (np. annominatio), które to figury umieszczamy w dziale A₂; różnią się one od działu A₁ tym, że nie kolejność słów decyduje o ich przynależności do poddziału i o nazwie, lecz relacja między znaczeniem podstawowym a brzmieniem, co z tego działu czyni obszar poniekąd zbliżony do tropów. Tu należą paronomazje, czyli różne typy gry słów.

Figury przez adiekcję zbudowane „w kontakcie” są z natury rzeczy najbardziej czytelne. Pierwszą w grupie A_tl wymienia się anądjplgz;^{anadi-plosis, nieraz zwana epanalepsis), której zapis jest dość prosty, choć może mieć

dwie wersje: albo ...xx...., albo xx....., czyli^te same__słowa mogą wystąpić

w środku wypowiedzi lub na początku. Te na początku bywają częściej cytowane, jako że wszelkie wykrzyknięcie zaczynające się od imienia adresata w wołaczu stwarza anadiplozę. Jako przykład postantyczne retoryki przywołują biblijne: „Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił” (słowa Jezusa na krzyżu, nb. wypowiedziane po aramejsku i w tym języku wraz z przekładem greckim zapisane przez ewangelistę; Mt 27, 46).

Zaczynamy od tego przykładu z wyraźną intencją: otóż trudno przystać na nazwanie rozpaczliwego okrzyku konającego Jezusa figurą retoryczną. Nie dlatego, że retoryka jest przeciwieństwem spontaniczności i sakralności (bo nie jest), ale dlatego, że styl prozy antycznej i styl prozy biblijnej znacznie się od siebie różnią, skutkiem tego, że proza retoryczna wywodzi się z indoeuropejs-kich języków (greki i łaciny), proza biblijna zaś czerpała z semickich języków — hebrajskiego i aramejskiego. Rzecz jednak z czasem się skomplikowała — Nowy Testament znamy z wersji greckiej, ponieważ nie dochowała się praewangelia aramejska, pamiętać należy, że greka ewangelistów, podobnie jak później łacina Wulgaty, znacznie się różni od klasycznych kanonów.

Wróćmy do figur przez adiekcję. Powtórzenie słów w środku segmentu jest ciekawszą wersją anadiplozy. Najczęściej stosuje się powtórzenie kończące jeden i zaczynające drugi segment, jak np. w artykule wstępnym, zawierającym deklarację:

Stojąc na gruncie realiów i prawa [...] chcemy występować [...] jako przedstawiciele formacji, która wierzy, że zawsze, a szczególnie w chwilach trudnych, niezależnie od wszelkich możliwych wyborów, niezbędna jest rozmowa, rozmowa, a więc spotkanie [...], troska o wartości zasadnicze, odpowiedzialność³.

W tym cytacie, poza skrótami koniecznymi, które niczego nie zniekształcają, dokonaliśmy małego fałszerstwa. W oryginalnej interpunkcji, bo o nią tu chodzi, interesujący nas fragment tak wygląda:

[...] niezależnie od wszelkich możliwych wyborów, niezbędna jest rozmowa.

Rozmowa, a więc spotkanie [...].

To, czy postawimy przecinek, czy kropkę, nie zmienia niczego w klasyfikacji figury, choć nie jest obojętne z punktu widzenia ewentualnego wygłoszenia tekstu. Ąnądiploza może być wypowiedziana szybko, z naciskiem, irytacją nawet, ale może być wygrana jako pauza z zawieszeniem głosu. Wskazuje na to

stosowane często rozdzielenie pozorne przylegających słów, typu .....x/p/x....,

gdzie symbolem p oznaczamy słowo spełniające funkcję sygnału pauzy: ,,vivis et vivis non ad deponendam, sed confirmandam audaciam” (CicCat 1, 2, 4), czyli „żyjesz i żyjesz nie by poniechać zuchwałości, lecz by ją utwierdzić” — Cyceron zwracając się tu do Katyliny wprowadził spójnik et dla oddzielenia dwu inaczej zapewne wypowiedzianych czasowników.

Podobny efekt osiąga Kochanowski w pieśni tzw. O spustoszeniu Podola przez Tatarów:

Zbójcę, (niestety), zbójcę nas wojują,

Którzy ani miast, ani wsi budują;

(Pieśni II, 5, ww. 13—14)

gdzie nawiasowe wtrącenie nie niszczy anadiplozy, ale ją nawet uwypukla.

1

   S. K. Potocki, O wymowie i stylu, cz. 1, t. 1, s. 328.

2

   Powtarzamy tu i adaptujemy układ rozdziałów, podrozdziałów i ustępów wg: Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik.

3

Od redakcji, „Res Publica” 1987, nr 1, s. 2.