58529 soc 17

Elżbieta Więckowska

3.8. Działania jatrogenne. Urazy jatrogenne. Jatropatogenia ;

Od czasów I Iipokratcsa (przełom V i IV wieku p.n.e.) w medycynie obowiązuje zasada prinmm non nocere - po pierwsze nie szkodzić. Zasada ta jest aktualna i dzisiaj, w czasach gwałtownej technicyzacji medycyny i świadczonych usług medycznych,

W kształceniu kadry medycznej można zauważyć wyraźne skupienie uwagi na problemie,

jak pomóc pacjentowi, natomiast stosunkowo rzadko mówi się, jak mu nie zaszkodzić, zakładając r$ jak gdyby z góry, że każdy kontakt z lekarzem i każde jego działanie oraz działania personelu medycznego sądla niego wyłącznie dobre. Zagadnienie, jak nie szkodzić pacjentowi, jest jednak §j bardzo ważne zarówno ze wzglądów medycznych, jak i psychologicznych fi]. Niewłaściwe po- fi stępowanie lekarza oraz innych przedstawicieli służby zdrowia, a nawet osób zajmujących się ^;$| promocją zdrowa, może spowodować pogorszenie się stanu fizycznego i psychicznego pacjenta.'f| | Takie negatywne w skutkach oddziaływanie niekorzystne dla pacjenta, pochodzące od lęka-j rza lub innych pracowników służby zdrowia, nazwano działaniami jalrogennymi bądź urazami _:'.fj ! jalrogennymi bądź jatropatogenią. M. Jarosz działania te nazywa błędami jalrogennymi i for-1| muluje definicję błędu jatrogennego. Uważa, że „błędy jatrogenne (lub czynniki jatropatogennej i są to tego rodzaju sposoby zachowań lekarza lub innego pracownika służy zdrowia, które wpływa- -;i jąszkodliwie na stan zdrowia człowieka” [2,3]. Zauważa również, że wokół terminu „jatrogenia” • a| nagromadziły się nieporozumienia. Etymologia słowa jatrogenia (ialros - lekarz, genesis -y|j pochodzący) oznacza „pochodzący od lekarza” (lub innego pracownika służby zdrowia). Zatem - idąc dalej tokiem rozumowania M. Jarosza - jatrogenia w znaczeniu »poehodząca od lekarza« w swojej konotacji mieści założenie, że oddziaływania te ma ją korzystne następstwa dla pacjenta. -M Zdarzają sięjednak niezamierzone niekorzystne działania. Dla odróżnienia ich używa zainiennie^ll

terminów błąd jatrogenny lub czynnik jatropatogenny. Termin „czynnik jatropatogenny” ma według

ńego niemal wyłącznie z niewłaściwym, budzącym lęk i zagrożenie u pacjenta informowaniem^

niego wskazywać na jego pochodzenie od lekarza lub innego pracownika służby zdrowia i zarazem Ę ma mieć szkodliwy wpływ na stan zdrowia pacjenta. Konsekwencją wypływającą z wyżej przedstawionego rozumowania jest zastąpienie terminu jatrogenia terminem jatropatogenia.^ Z kolei termin „błąd jalrogenny” najczęściej odnosi do urazu psychicznego jatrogennego, związa-1|

go o stanie zdrowia; czyli wpływającym szkodliwie na jego stan psychiczny.

Termin „błąd jatrogenny” jednak nie został przyjęty powszechnie przez środowisko medyczne.; Wątpliwości co do definicji sformułowanej przez M. Jarosza wyrażają m.in. medycy sądowi,;

st'

Pzinlania jatrogenne. Urazy jatrogenne..._ 1W

formułując własną koncepcję pojęcia jatrogenia i przypisując mu konotację negatywną. Za jatrogenię uznają wszystkie negatywne skutki działań bądź zaniechali lekarskich. Słownik języka polskiego definiuje jatrogenię jako „to, co jest następstwem leczenia” lub inaczej: „laki skutek, którego przyczyną było leczenie” [4], Powszechnie w środowisku lekarskim i medycznym funkcjonują pojęcia „działania jatrogenne” i „urazy jatrogenne”, rzadko zaś są używane „palo-jatrogenia” bądź „błąd jatrogenny”.

Urazy jatrogenne w zależności od przyczyn ich powstawania można podzielić na powstałe w wyniku bezpośredniego fizycznego oddziaływania lekarza na pacjenta oraz na powstałe w rezultacie niewłaściwego psychologicznego oddziaływania lekarza na chorego. Następstwem urazujatrogennego jest pogorszenie stanu zdrowia pacjenta. Okazuje się, że pacjent po wizycie u lekarza znacznie lepiej potrafi określić jego stan emocjonalny, postawę i stosunek do siebie niż odtworzyć treść odbytej z nim rozmowy dotyczącej własnego stanu zdrowia. Dlatego zdarza się stosunkowo często, iż lekarz nie kontrolując swoicli reakcji emocjonalnych, powoduje dostrzeganą przez pacjenta rozbieżność między treścią przekazów werbalnych a niewerbalnych - sygnałami pochodzącymi z mimiki, intonacji głosu, gestykulacji i postawy ciała. Powstaje zakłócenie w komunikowaniu się między lekarzem a pacjentem, co prowadzi do szukania przez tego ostatniego jakichś ukrytych treści, których zdaniem pacjenta lekarz nic chce ujawnić. Zakłócenie komunikacji lekarz- pacjent bardzo często wyzwala u pacjenta lęk o swoje zdrowie, dezorientuje go i wywołuje wzrost poczucia zagrożenia |5].

W literaturze przedmiotu czynniki jatropalogennc wywołujące uraz jatrogenny są ujmowane w różne klasyfikacje, w zależności od zakresu działań lekarza związanych z rodzajem usługi lub świadczenia medycznego, z miejscem ich świadczenia i ze sposobem przekazywania informacji. Czynniki jatrogenne uaktywnia zaburzona lub niewłaściwa komunikacja lekarza z pacjentem i pacjenta z lekarzem pojawiająca się w czasie:

- przekazywania przez lekarza informacji pacjentowi,

-prowadzenia badania klinicznego,

-przekazywania informacji zlecających badania dodatkowe,

-przekazywania informacji dotyczących procesu leczenia,

-przekazywania informacji związanych z pobytem w szpitalu i leczeniem szpitalnym. v Przekazywanie informacji pacjentowi i jej odbiór przez pacjenta, czyli nawiązywanie kontaktu terapeutycznego, jest podstawą działania wszystkich instytucji medycznych i występuje na każdym etapie kontaktu z lekarzem, personelem medycznym oraz innymi pracownikami służby zdrowia. Ze względu na specyfikę wzajemnego postrzegania się lekarza i pacjenta kontakt ten ma z założenia asymetryczny charakter i zawiera ogromny ładunek emocjonalny. Kontakt ten jest podstawą komunikacji między lekarzem i pacjentem, zawierającą przekazane werbalnie treści oraz szereg sygnałów niewerbalnych, symbolicznych, demonstrujących bądź chwilowy nastrój lekarza i chorego, bądź cechy ich osobowości łub też utrwalone schematy reagowania lekarza i pacjenta. Na charakter interakcji lekarz- pacjent wpływają i jednocześnie ją modyfikują wypowiadane treści, okazywane uczucia i oceny oraz wzajemne postrzeganie się. Relacja la jest zmienna, dynamiczna, zależna od osobowości jej uczestników, rozpoznanej u pacjenta choroby, kontekstu sytuacyjnego i odgrywanych ról społecznych. Zatem lekarz i pacjent oddziałują na siebie wzajemnie. Jednak lekarz poza oddziaływaniami czysto medycznymi może mieć również na chorego wpływ psychologiczny o zabarwieniu pozytywnym łub negatywnym, ułatwiający lub utrudniający realizację celów zdrowotnych [5],

Najczęściej występującymi czynnikami jatropatogennymi, związanymi ż zaburzeniem komunikacji między lekarzem, pacjentem i instytucją medyczną, przyczyniającymi się do powstawania urazów jatrogennych, są: