220

Htmyfi Kmsa

Zakwit w zbiorniku Goczałkowice miał ifl negatywny wpływ na inne zwierzęta związane z dnem. takie jak skorupiaki (Cnutocea) - głównie raki pręgowane (Orctmectes łśmmtna) oraz mięczaki (Mołłusca) - zwłaszcza małtr skójka i s/c/c/uja. Na przestrzeni 30 ■ znaleziono 285 martwych raków. W strefie największego zakwitu wyginęło 60% małży. Wprawdzie badań na toksyczność glonów tworzących zakwit nie wykonano, ale przypuszcza się. Ze przyczyną nagłego wymierania miękkiej makrofauny dennej, raków i matźy mogły być toksyczne metabolity sinic (KrzyZanek i in. 1903).

4.43. Procce eatroflzacji a makrofity

Wraz ze wzrostem stopnia cutroflzacji następuje pogorszenie warunków świetlnych dla makrofitów zarówno zanurzonych, jak i wynurzonych (tych ostatnich wówczas, gdy znajdu ją się jeszcze pod w odą). Przy silnym rozwoju fitoplanktonu zachodzi zjawisko samoocientema oświetlonej, tj euforycznej warstwy wody i konkurencji o światło. Powszechną miarą badania warunków świetlnych w toni jest przezroczystość wody, określona za pomocą krążka Secchaego. Z racji, źc zbiorniki zaporowe są stale zasilane wodą rzeczną, wnioskowanie czy zmiany widzialności białego krążka w wodzie zbiorników zaporowych są pochodzenia autochtonicznego - wywołane masowym pojawianiem się glonów i ich pochodnych, czy tez allochtomczncgo - spowodowane wnoszeniem wraz z rzeką zawiesiny ze zlewni - jest utrudnione. Jest tylko możliwe w takich zbiornikach, w których wnoszony materiał zawieszony nie wpływa istotnie na mętność ich wód. W warunkach zbiornika Goczałkowice, pomiar m*ftonśca warstwy wody, odpowiadającej strefie widzenia krążka Sccchicgo. zmieniał się zgodnie z rytmem starzenia się zbiornika i pojawiania się kolejnych faz rozwoju (rys. 4.20).

Rys 4 20 Przezroczystość wody Zbiornika Goczałkowskiego w poszczególnych etapach Jego rozwoju < wartości średnie za sezon wegetacyjny) (wg Wróbla 1973 i Kaszy 2006 - zmienione)

Postępujące ograniczenie dostępu światła jest jedną z przyczyn ustępowania makrofitów. Oprócz zmniejszenia przezroczystości wody, do ustępowania roślinności wy/s/cj przyczynia się masowy rozwój glonów nitkowatych i epifitów. W miarę wzrostu zasobności wody glony pcryfitonowc coraz bujniej porastają powierzchnię makrofitów i nitkowate formy stopniowo zajmują ich miejsce.

Przykładem zmian zasiedlenia makrofitami w miarę postępu eutrofizacji jest zbiornik Goczałkowice. JuZ wkrótce po napełnieniu, tj. od 1955 roku. zaczęły zbiornik zasiedlać makrofity. z tym Ze skład gatunkowy i zajęte przez nie powierzchnie dna zmieniały się, gdyż roślinność przystosowywała się do zmieniających się warunków środowiskowych. Od połowy lat 70. do połowy lat 80. ustabilizował się jej skład gatunkowy. Utrzymywała się też, w przybliżeniu na jednakowym poziomie, wielkość obszaru porośniętego roślinami nadwodnymi, natomiast skupienia roślin podwodnych nieznacznie zwiększały swój areał. Całkowita powierzchnia zajęta przez roślinność wodną wynosiła pod koniec tego okresu około 250 ha (rośliny zanurzone 40-50 ha, wynurzone 200 ha), tj. 8% obszaru zbiornika. Od połowy lat 80., kiedy to w zbiorniku nasiliły się procesy eutrofizacyjne, rozpoczął się proces ustępowania roślin wodnych ze zbiornika. W latach 1986-1987 prawic całkowicie wyginęły rośliny zanurzone i znaczne połacie roślinności wynurzonej. W kolejnym dziesięcioleciu nie spotykano roślinności zanurzonej lub znajdowano ją sporadycznie. Natomiast roślinność wynurzoną zauważano na obszarach zbiornika czasowo odsłanianych wskutek wahań lustra wody (Kasza i in. 1987, Kasza 1999, 1999a). Obecnie roślinność wyższa zbiornika zaczyna się stopniowo odradzać; poprawia się też jakość wody zbiornikowe).

4.4.4. Proces eutrofizacji a fauna denna

W wyniku procesu eutrofizacji dochodzi także do przebudowy struktury gatunkowej i ilościowej makrofauny dennej. Zmiany w składzie makrobezkręgowców dennych po wybudowaniu zbiorników zaporowych były przedmiotem wielu badań (m.in. Kajak 1962 -przegląd piśmiennictwa, Grzybowska 1965, KrzyZanek 1970, StraŚkraba 1998. Uhlmann 1998, Fleituch 2000). Po zalaniu misy zbiornikowej zgrupowania organizmów tworzące biocenozę rzeczno-potokową ulegają w większości zniszczeniu i wykształcają się zazwyczaj całkowicie odmienne od rzecznego zbiorowiska o cechach specyficznych dla danego zbiornika. Okres zalewania zbiornika (zwykle trzy pierwsze lata) cechuje intensywny rozwój makrofauny dennej. Jest to jednak bentos przejściowy. O jego składzie i ilości decyduje przede wszystkim zasób pokarmu na zalanym obszarze (np. rozkład roślinności i innych substancji organicznych). W zasiedlaniu przodują gatunki merolimniczne (organizmy, które część życia spędzają poza wodą). Później zagęszczenie bezkręgowców dennych w zbiornikach zaporowych zależy od wielu czynników środowiskowych. Łączne działanie czynników morfologicznych (pojemność, głębokość, czas retencji, ukształtowanie dna itp.), a także lokalizacja zbiornika w zlewni rzeki, ilość i jakość wody zasilającej zbiornik powodują powstanie określonego charakteru dna i warunków fizykochemicznych w strefie przydennej. Warunki te determinują formowanie się swoistego dla danego zbiornika zespołu. Wraz z postępującą eutrofizacją następuje zmiana i pogorszenie warunków fizyczno-