23

182

wytworzonych i zaspokajanych przez rodzinę, które w warunkach tego układu trudno jest zaspokoić⁵⁵. Realizacja tego zadania ma podstawowe znaczenie dla akceptacji nowego środowiska, adaptacji i odzyskania równowagi psychicznej oraz wytworzenia dodatniej perspektywy.

—    Przebywa tam wiele dzieci pochodzących z rodzin o niskiej kulturze, zdemoralizowanych i przestępczych, skąd wyniosły one potrzeby negatywne, których zaspokojenie godzi w ich osobisty i społeczny interes. Konieczne jest hamowanie i wygaszanie tych, upośledzających osobowość, potrzeb i wytwarzanie „ludzkich”. Jest to m.in. zadanie decydujące dla przezwyciężenia tzw. trudności wychowawczych.

—    Należy również wziąć pod uwagę dzieci zaniedbane, opóźnione w rozwoju, o prymitywnych, indywidualnych potrzebach i ubogiej osobowości. Taki stan wymaga wielu różnorodnych zabiegów zmierzających do rozbudzenia, rozwinięcia i utrwalenia szeregu nowych, „ludzkich” potrzeb. Ich aktualizacja stanowi podstawowy warunek dalszego wychowawczego oddziaływania, gdyż tego typu dzieci są bardzo mało wrażliwe na główne mechanizmy wychowania: nagrody i kary⁵⁴.

—    W różnych sytuacjach wielu podopiecznych przejawia nieznajomość, niedoceniauie i lekceważenie szeregu własnych potrzeb, dotyczących m.in. racjonalnego odżywiania, higieny osobistej i najbliższego otoczenia, nauki i pracy dla siebie i stosunków z otoczeniem⁵⁵. Dzieciom tym niezbędne jest stałe uświadamianie tych potrzeb i tworzenie sytuacji sprzyjających ich powstawaniu i utrwalaniu.

—    Bardzo ważnym, chociaż niedocenianym i niedostatecznie realizowanym zadaniem na terenie placówek opiekuńczych jest tworzenie dobrych tradycji domu w zakresie norm i form życia⁵⁶. Jest to od strony podmiotowej stymulowanie gratyfikacyjnych oczekiwań i przyzwyczajeń wspólnych ogółowi podopiecznych. W literaturze pedagogicznej i psychologicznej podkreśla się

³³    Biorąc pod uwagę sytuację tych dzieci warto zacytować tu następujący pogląd J. Reykow-skiego, odnoszący się do dzieci odłączonych od rodziców: „Dalsze losy nastawienia [tych dzieci — Z. D.] zależą od lego, czy w nowych warunkach powstaną zastępcze sposoby jego realizowania, czy serdeczność i ciepło domu rodzinnego zostaną zastąpione przez nowe związki. Jeśli tak, to nastąpi powolny zanik dawnych nastawień, utrata więzi z rodziną”. J. Reykowski, op. cit., s. 103.

³⁴    Ibidem, s. 99.

³⁵    Tak np. wychowankowie bardzo często nic uświadamiają sobie dostatecznej potrzeby witamin, składników „budulcowych” dla organizmu i „nic lubią" potraw i produktów pod tymi względami wartościowych i zastępują je konsumpcją chlcba.

³⁶    Por. A. Lewin, Jednostka i grupa w systemie wychowania kolektywnego, Warszawa 1967, s. 136—143.

duże znaczenie takich nastawień dla poczucia stabilizacji, dodatniej atmosfery życia i tworzenia się interpersonalnych więzi emocjonalnych oraz wychowawczego oddziaływania na podopiecznych⁵’. Godne uwagi jest to, że tradycje te są z kolei formą zaspokojenia potrzeby zachowania stałości otoczenia społecznego i materialnego⁵*, właściwej szczególnie dzieciom i młodzieży, co tym bardziej wiąże je z opieką i wychowaniem przez opiekę.

Zasada wychowawczego oddziaływania na potrzeby odnosi się do wielu elementów funkcjonowania układu opiekuńczego, wyznaczonych szerokim zakresem różnorodnych potrzeb podopiecznych. Jej stosowanie wymaga więc rozwiązywania różnych problemów, do których można zaliczyć:

—    możliwe konflikty na tle dwóch przeciwnych tendencji w opiece: potrzeby zależności podopiecznego od opiekuna i równocześnie samodzielności;

—    niezgodność między nimi w percepcji i hierarchizacji potrzeb i sposobów ich zaspokajania;

—    potrzebę pozytywnej atmosfery opieki i wychowania;

—    opanowanie przez opiekuna najbardziej skutecznych metod hamowania i wygaszania potrzeb negatywnych i kreowania pozytywnych.

12.7. Zasada właściwego łączenia świadczeń opiekuńczych z wymaganiami

Jak wynika z treści przedstawionych dotąd zasad, jednym z podstawowych czynników prawidłowej opieki i jej wychowawczego charakteru jest a k-tywizacja podopiecznych w zakresie zaspokajania ich potrzeb. Można ją zatem uznać za fundamentalne, chociaż niespecyficzne założenie rozwojowego (i nie tylko) procesu opieki. Zasadniczym i koniecznym warunkiem jego realizacji jest m.in. właściwe łączenie zaspokajania potrzeb podopiecznych ze stawianiem im w związku z tym określonych wymagań. Wyraża on wiekowe doświadczenia w opiece i wychowaniu: dając należy wymagać, a aby wymagać — trzeba najpierw dać. W opiece wymagania te mogą dotyczyć dwóch różnych płaszczyzn aktywności podopiecznego:

—    zaspokajania potrzeb w sposób celowy, uzasadniony, ekonomiczny, efektywny i zgodny z wymaganiami społcczno-moralnytni i formalnymi;

—    takich pozytywnych zachowań, cech i postaw, które stanowią bezpośrednie lub pośrednie, społeczne przesłanki zaspokajania jego potrzeb.

⁵⁷ Jest rzeczą charakterystyczną, że A. Makarenko, znany jako zwolennik ciągłych rozwojowych zmian w kolektywie, bardzo wysoko cenił i pielęgnował tradycje w życiu prowadzonych , przez siebie zakładów.

Por. J. Reykowski, op. cit., s. 92—94.