25 (347)

obrazy są linearne i chłodne, o fakturze gładkiej i lśniącej jak lustro, o kolorystyce zimnej i metalicznej. Był wrocławianinem, który około 1616 roku wybrał się w podróż artystyczną nie do Włoch czy Niderlandów, a do Polski. Potem, po powrocie, był przez pewien czas artystą nadwornym cesarzy Macieja i Ferdynanda, wreszcie, w 1633 roku przyjechał do Polski, osiadł w Toruniu i został malarzem nadwornym Władysława IV. O ile w swych czasach cesarskich hołdował manie ryz mówi (jego obrazy w Czechach są zagmatwane,

0    ślizgającym się świetle itp.), o tyle w Polsce przeszedł na pozycje barokowe. Jego wzorcem stał się nieśmiertelny Herman Han. tyle tylko, że kompozycję po barokowemu | uprościł, zredukował ilość figur, uczytelnił. Hieratyczność i symetrię, główne zasady przedstawiania niezliczonych „Koronacji" czy „ Wniebowzięć" zaczerpnął Strobel z bizan-tynizujących dzieł nurtu rodzimego, ale brak u naszego ślązaka owej mistycznej cudowności. tak charakterystycznej dla Hana. U St robią wszystko jest aż nadto ziemskie, cielesne, nieomal rodzajowe. Uroda jego Madonn, twarze świętych tak tą cielesne

1    konkretne, że były powodem niezliczonych legend o portretowośd występujących na jego płótnach osób. Legendom tym sprzyja nie tylko mała liczba postaci (w Radzyniu Chełmińskim trzy osoby „Koronacji" u góry, dwóch świętych orantów u dołu), ale także iis. wielka staranność i drobiazgowość w odtworzeniu rekwizytów, strojów, szlachetnych kamieni itp. Jednym z najciekawszych, późnych dzieł Strobla jest „Wniebowzięcie" lift. z Koronowa na Pomorzu (1647). W górnej partii obrazu dwa bajecznie kolorowe anioły unoszą Madonnę do nieba, a u dołu św. Jan Ewangelista i Bernard z Clairvaux stoją na pierwszym planie, z apostołami nad pustym sarkofagiem w tle. Kolorystą okazał się Strobel wysmakowanym - wszystkie żywsze akcenty swych metalicznych, głębokich, laserunkowo kładzionych barw skupiając na postaciach pierwszoplanowych, a cały plan drugi gasząc szarościami i błękitami. Stworzył w ten sposób dodatkowy czynnik konstruujący głębię -perspektywę barwną. Niektóre z jego obrazów, jak na przykład „Św. Anna Samotrzeć"

z Fromborka (1639) jest nieledwie obrazem rodzajowym - tak musiała wyglądać scena rodzinna w bogatym domu toruńskim. Zwłaszcza charakterystyka, strój i rekwizyty św. Anny wydają się rejestracją rzeczywistych przedmiotów.

Swoje realistyczne zacięcie wyładowywał ślązak w malarstwie portretowym. Poza modela zawsze taka sama-z jedną ręką opartą o stolik, drugą wspartą na boku-zaczerpnięta jest z malarstwa holenderskiego (Ravestcyn). To powtarzanie pozy wynagradzał natężonym zmyricm obserwacji - żadna zmarszczka, żadna brodawka, nic nie uszło jego uwagi. Nie cofa się przed rejestracją wszystkiego, co by nawet niezbyt pochlebnie świadczyło

0    portretowanym. Młodziutki książę/Władysław Zaslnwski-Ostrogski przedstawiony ns został z całą iwą nalaną, otyłą i ciężką sylwetką, kupiec Wilhelm Orsetti - z potężną blizną

1    dziurą do kości w czole, nieznany oficer (Muzeum Narodowe w Warszawie) - z przymru- 119 żonymi oczyma krótkowidza, świetnie, szczegółowo i starannie oddaje też elementy stroju. Przy tak drobiazgowej obserwacji brak głębszej charakterystyki, trochę tak, jakby malarz zafascynowany odtwarzaniem zewnętrznej maski nie umiał już pod nią zajrzeć. Władysław IV, w przeciwieństwie do italianizujących upodobań ojca, miał specjalną predykkeję do malarstwa północnego. Jednym z ciekawszych jego nadwornych malarzy był Holender Piotr Danckcrs de Rij, portrecista, którego replikę autorską konnego wizerunku królowej Cecylii Renaty przechowuje muzeum we Frcderiksborgu (Dania). Drugi obraz - calopostaciowy portret króla - zginął w czasie ostatniej wojny ze zbiorów Zamku w Warszawie. Jedynym dziełem, które nam dzisiaj świadczy o umiejętnościach Danckersa, jest piękny portret Adams Kazanowskiego, przyjaciela króla, utrzymany vii w szlachetnych czerwieniach (Wawel). Autor, poza rejestracją rysów, starał się jeszcze scharakteryzować swego modela.

Z czasów władyslawowskich zachowały się szczęśliwie szczątki malarstwa historycznego. Wiemy, te ta tematyka była szczególnie bliska heroiczno-gencalogicznej megalomanii

szlachty i magnaterii. że ju/ w fazie poprzedniej lepi rodzaju malowidła zdobiły dwory, zamki i pałace. Na przykład u Herburtów w Dobromilu byty wielkie freski o tej tematyce; przetrwały zupełnie znikome ich resztki. Warszawskie Muzeum Narodowe przechowuje

128. i» obraz przedstawiający Władysława IV pod Smoleńskiem - sztab królewski konno, na tle masy wojsk, przyjmuje kapitulację Szcina. Malarz jest Holendrem lub wykształconym w Holandii malarzem rodzimym, doić sprawnie dającym sobie radę z masami ludzi i koni. zręcznie rozbudowującym efekty plamami czerwieni polskich dclii, słabiej natomiast rysującym pojedyncze konie. Holendrem był także nadworny batalista Janusza Radziwiłła. Abraham van Westcrfcldt. którego kilka prac przechowało się do 1939 roku. Nieoczekiwanie całą serię historycznych malowideł odkryto w klasztorze w Staniątkach. Jest to opowieść pędzlem o dziejach Kazimierza Odnowiciela. Obrazy powstały w latach czterdziestych i malarz nie wahał się użyć modnej aktualizacji: wszystkie wydarzenia oglądamy w scenerii Polski wazowskiej. Unikatowe to już ikonograficzne dokumenty — no jeden przekazuje polski ceremoniał koronacyjny z drobiazgowo oddanymi szczegółami, ze strojami duchowieństwa i ministrów; w scenie zaślubin Kazimierza z księżniczką ruską widzimy przekrój całego społeczeństwa, z ukraińskim chłopem włącznie; dwa inne tą I2i obrazami batalistycznymi przedstawiającymi zwycięstwo nad Jaćwingami i stłumienie buntu Masława. Autor jest malarzem krakowskim, bliskim Dolabelli. ale znającym także i malarstwo niderlandzkie.

122.123 Z kolei malowidła ze stall w Tyńcu, również historycznej natury - bo z dziejów benedyktynów - wykonał jakiś uczeń Mcrtensa. wyraźnie flamizujący. choć obeznany i z manierą włoską. Północną dbałość o szczegół (piękne martwe natury w ..Posiłku zakonników”) umiał łączyć z włoskim rozmachem w scenach batalistycznych czy z wiernością rodzimemu krajobrazowi w pejzażowych tłach („Biskup Aaron wypędza węże”). Główną postacią pozostawał w Krakowie nadal Dolabella. Po trzydziestu kilku latach pobytu w naszym kraju lekcja wielkich Wenecjan została całkowicie zapomniana, a Dolabella uległ wpływowi nurtu rodzimego, jakby nieśmiertelni Han i Boguszewski zahipnotyzowali starego mistrza. Paleta zgasła, ściemniała, w gęstym brunatnawym I zielonkawym sosie migocą tylko ostre plamy żółcieni i cynobru. Postacie się wydłużyły, u wysmukliły, chwieją się jak łan zboża w wielkich izokefalicznych grupach (obrazy z Kraśnika i ze stall w kościele Bożego Ciała w Krakowie). Kompozycja często dwustrefo-wa - z niebem pełnym świętych u góry. irracjonalna i wizyjna. Inne jest też dotknięcie pędzla - nie gładkie, a właśnie coraz mniej staranne, grube, pośpieszne. Upodobnił się Dolabella do El Greca, może podkład kultury bizantyjskiej, jakiej nabył u swego mistrza Aliense. teraz dopiero dał znać o sobie. Najbardziej ucierpiał rysunek - figura ludzka, karykaturalnie wydłużona, nie ma już nic wspólnego z rzeczywistą budową anatomiczną, a perspektywa i głębia obrazu często są zupełnie chybione i zlekceważone.

Przy tych prymitywizmach uderza brawura techniki. Może najświetnicj pod względem faktury malowane są obrazy zamówione przez samego koiła do kaplicy św. Władysława na Bielanach krakowskich w 1634 roku. Zasada aktualizacji jest tu przestrzegana pilnie: .śmierć świętego” przenosi nas do wnętrz wawelskich, w środowisko wazowskiego dworu. iii Innym takim brawurowo wyk imanym malowidłem jest ..Bitwa pod Lepanto** z Wawelu, kolosalne płótno, gdzie dwa elementy - procesja z lewej strony i bitwa morska z prawej — połączone są w sposób niefrasobliwie dowolny, bez żadnej troski o prawdopodobieństwo. Gdy w ostatnim dwudziestoleciu swego życia stawał się Dolabella. zapewne nieświadomie, liderem artystycznej, antydworskicj opozycji, przeciwstawiającej się chłodnej i linearnej sztuce Tencalli i Stroblu, w sukurs mu przyszło przede wszystkim środowisko gdańskie. Były to czasy oczywistego regresu artystycznego w kupieckiej republice nad Motławą. Działał tam jednakże malarz wszechstronny, a obdarzony niespokojnym temperamentem, który bujnej fakturze Dolabelli potrafił dotrzymać kroku. Był nim Bartłomiej Millwitz