28 29 (41)

28 Ctfit I. Wprtnaadrrnlr do ekonomii

sektor państwowy: oraz (3) z występowaniem dość wyraźnej tendencji do upodobniania się tych dwu sektorów do sektora państwowego. Trzeci z tych czynników występowa! w sposób szczególnie widoczny w przypadku sektora spółdzielczego, czego efektem było zjawisko zwane „upaństwowieniem spółdzielczości". Wyrażało się to m.in. w dążeniu administracji państwowej do faktycznego podporządkowania sobie sektora spółdzielczego, ujednolicenia reguł funkcjonowania tych dwu sektorów, ich struktur organizacyjnych (np. tworzenie centralnych związków i organizacji spółdzielczych na wzór państwowych zjednoczeń i ministerstw) oraz systemu ekonomiczno-finansowego działających w tych sektorach jednostek gospodarczych.

Z dominacją państwa i państwowej własności czynników produkcji związane były zasadnicze cechy systemu funkcjonowania gospodarki w krajach ..realnego socjalizmu":

•    centralizacja planowania i zarządzania gospodarką;

•    charakter nakazowo-rozdzielczy (narzucanie przez centralną biurokrację państwową instytucjom i organizacjom gospodarczym ogólnych celów ich działania i szczegółowych zadań planowych, administracyjne przydzielanie im czynników produkcji, w tym środków finansowych, scentralizowane bilanse materiałowo-su-rowcowc);

•    administracyjne ustalenie cen produktów i czynników- produkcji;

•    hierarchiczna podległość kierownictw instytucji i organizacji gospodarczych biurokracji partyjno-państwowej;

•    centralizacja uprawnień do tworzenia i reorganizacji jednostek gospodarczych (równoznaczna z zakazem podejmowania tego typu działań przez kierowników istniejących jednostek i osoby prywatne):

•    niemal całkowity brak konkurencji między jednostkami gospodarczymi:

•    brak działających na zasadach komercyjnych instytucji finansowych (bank centralny i system bankowy, niebankowe instytucje finansowe):

•    duży stopień izolacji gospodarki i przedsiębiorstw od procesów i zjawisk dominujących w gospodarce światowej:

•    funkcjonowanie przedsiębiorstw w- warunkach „miękkiego” ograniczenia budżetowego'' (związanego z regulowaniem i finansowaniem działalności przedsiębiorstw przez państwo, pokrywaniem ich strat, nic zdarzającymi się w praktyce bankructwami przedsiębiorstw, administracyjnie ustalanymi cenami oraz brakiem działających na zasadach komercyjnych instytucji pieniężno-kredytowych), co powodowało. że nie kierowały się one w swojej działalności zasadą samofinansowania.

Z wymienionych wyżej cech systemu funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej wynikała nierynkowa alokacja zasobów gospodarczych. Najważniejsze decyzje typu: co. jak i dla kogo produkować podejmowane były w tej gospodarce przez centralną biurokrację partyjno-państwową, w tym przez centralnych planistów.

’ Por. np.: J. Kornai Niedobór «*■ gospodarce. PWE, Warszawa 1985. zwłaszcza rozdz. 13 oraz J Kornai Kesource-Constmined l'enus DemandConrtramed Systems. Stockholm 1978.

Używają nieco innej terminologii, można powiedzieć, że głównym regulatorem gospodarki był nie rynek, lecz plan centralny. Zawarte w nim ustalenia ..rozpisywane" były między kolejne, wyodrębnione organizacyjnie szczeble planowania i zarządzania gospodarką oraz poszczególne jednostki gospodarcze. Hierarchicznej strukturze zarządzania gospodarką odpowiadała hierarchiczna struktura planów.

Istotną cechą systemu planowania był prymat planowania rzeczowego nad planowaniem finansowym. Plany budowano i bilansowano w zasadzie w jednostkach naturalnych (fizycznych). Wykorzystywano oczywiście ceny. ale służyły one jedynie agregacji. Ani ceny i ich relacje, ani inne kategorie towarowo-picniężnc (np. place i ich relacje, stopy podatkowe, stopy procentowe, stopy rentowności, kursy walut) nic miały istotnego wpływa na dokonywane w procesie planowania wybory ekonomiczne.

Typowa procedura tworzenia planów wyglądała następująco: na podstawie dostępnych informacji, w tym napływających ..z dołu" sprawozdań z wykonania planów w okresie poprzednim, powstawała koncepcja planu centralnego na okres przyszły oraz wytyczne do planów szczebli niższych i planów jednostek wykonaw czych. na podstawie których tworzyły one swoje projekty planów. Tc projekty korygowano następnie na szczeblu centralnym. Powstawał plan centralny, z którego wyprowadzane byty obowiązkowe (dyrektywne) zadania i wskaźniki dla szczebli pośrednich (np. zjednoczeń) oraz przedsiębiorstw.

Powyższa procedura umożliwiała niesamodzielnym przedsiębiorstwom uzyskiwanie pewnego wpływu na wysokość przydzielanych im zadań i środków - w swych sprawozdaniach i projektach planów zaniżały one swoje możliwości, a wyolbrzymiały potrzeby. Zabiegały też z reguły o realizowanie u nich inwestycji, z którymi związany był stosunkowo największy dopływ środków. Walka o przydziały jak największych środków była najważniejszym elementem strategii działania kierownictw przedsiębiorstw. W ich interesie leżało bowiem dysponowanie możliwie największym zasobem czynników produkcji (pracowników, budynków, maszyn i urządzeń, materiałów i surowców oraz środków finansowych). Ułatwiało im to wykonywanie dyrektywnych zadań planowych (od czego uzależnione były m.in. ich premie i nagrody) oraz pozwalało na minimalizację własnego wysiłku. Ten ogromny popyt przedsiębiorstw na czynniki produkcji był jednym z istotnych źródeł permanentnych niedoborów dóbr.

Dominującym podmiotem w gospodarce centralnie planowanej było państwo. W trybie administracyjnym określało ono zakres działalności i samodzielności pozostałych podmiotów, ustalało ceny i inne ..parametry rynkowe", wpływało na kryteria dokonywania wyborów. Wśród tych kryteriów istotną rolę odgrywały kryteria pozaekonomiczne. Wykluczały one stosowanie na szerszą skalę rachunku ekonomicznego i ograniczały racjonalność gospodarowania.

Działające w tych warunkach przedsiębiorstwu pozbawione były ekonomicznej samodzielności. Podobnie jak inne podmioty, nie dysponowały one obiektywną informacją płynącą z prawdziwego rynku, ponieważ takiego rynku po prostu nie było. Nie miały też obiektywnie określonego zasadniczego celu swojej działalności w takim sensie, w jakim np. maksymalizacja zysku jest celem działania przedsię-