28

28

tuczne stanowi wyra¹ instynktu ludycznego, a więc zarówno „robienia ctenoś na niby" jak i ••gry”² Mamy tu równie¹ na uwadze rozwijane do dziś teorie (powstałe pod znakiem inspiracji freudowskiej), zdające się traktować zjawisko teatru jako wyraz naturalnej sytuacji człowieka; Jedynego widza ról odgry^wany^c1ł permanentnie podczas marzeń sennych ^,s.

4.

..Każdy utwór ilustruje Jakiś sąd o porządku świata: uwydatnia się to szczególnie wyraźnie na terenie dramatu poetyckiego, gdzie sąd ten Jest juz w samym utworze uogólniony. Można go nieraz odczytać z samej linii fabularnej, gdyż przebieg zdarzeń symbolizuje los ludzki«, pozwala sformułować Jakieś prawo. Właśnie w tym sensie mówimy o metaforycznym charakterze akcji¹'². W tekście komedii Fredrowskiej, jak w każdym wielkim dramacie, nie brak Jest sądów podejmujących wprost wątek ogólnej refleksji nad porządkiem świata. Są to refleksje posiadające charakter wypowiedzi wkładanych wprawdzie w usta poszczególnych bohaterów, ale o dosyć szczególnym rodzaju. Szczególność ta polega na tym. te zdaje się ich nie obowiązywać dominująca w poetyce Fredry korelacja między treścią i poziomem wypowiedzi a świadomością postaci wy powiadających owe treści. Stąd komentatorzy na ogół zgodnie traktują większość z ruch jako wyraz intencji pisarza. Z drugiej strony posiadają one inny status znaczeniowy niż np. sądy wyrażane bezpośrednio w listach czy pamiętnikach, tworząc szczególną formę wypowiedzi mieszczących się w ramach kategoni tzw. „obrazu autora’’¹¹. Jest również rzeczą charakterystyczną, że sądy te niemal z reguły pojawiają nę w postaci wyznan a u totema tycznych (tzn. połączonych pośrednio lub bezpośrednio z obecnością rozwazan nad miejscem i rolą człowieka jako widza i aktora szczególnego rodzaju spektaklu).

Tak więc charakterystyka Gełdhaba, włożona w usta Księcia pełni rolę refleksji nad mocą przypadku, zakłócającego harmonijny, rozsądny

układ lasu ludzkiego. Przy czym symolizujące przypadek „przewrotne koło ślepego szczęścia" zostało porównane do działania koła kręcącego się na widowiskach Jarmarcznych. Na wieść o pojawieniu się u rejenta Mliczka stanowiska komisarza (tzn rządcy dóbr), Papkui improwizuje scenkę licytacji, jakiej widownią byty majątki zbytnio panoszących się nowobogackich **. W obu wypadkach pojawia się znamienna dla „teatralnej koncepcji świata" opozycja pozorów i autentyzmu W Dożywociu, najbardziej gorzkiej z komedii Fredry, dochodzi do totalnego przeciwstawienia „świata" opanowanego przez pozór — jednostce, przekonanej o niećtyczności ustroju społecznego, rozpaczliwie poszukującej humanistycznych wartości. Zarysowujące się w kwestii Orgona porównanie ojca Rózi z sąsiadem Krętarskim zostaje zilustrowane scenką pobytu obu postaci w mieście Swiat-opmia społeczna dokonuje w niej jednoznacznej aprobaty postawy Krętarsktegoⁿ. W następnej scenie monolog Orgona przekształca się już wręcz w swoisty dialog z owym .światem", ochrzczonym przez ojca Rózi mianem „starego krętosza"^r. Sposób bycia Krętarskiego urasta tutaj do alegorii postawy dominującej w życiu w ogóle, postawy, która zdaje się odnosić triumf w komedii Leon, określany przez Łatkę mianem „wariata", chce wmieść się ponad poziom codzienności, być chociaż przez chwilę widzem przerażającego królestwa pozorów, które powstało na ziemi, „punkcie błota”, zaludnionym przez zwalczających się nawzajem ludzi-mrówki ^m.

Metafora „świat * punkt błota” i ludzie *» walczące w tobą mrówki, wskrzesza (z nieznaczną modyfikacją) porównanie obecne w woltę-hańskiej powiastce filozoficznej¹* Budowała ona paradoksalne obrazy świata, traktując tenże świat jako przemijający układ określonego typu stosunków międzyludzkich. Wolter burzył „zły porządek” po to, aby nakreślić obraz królestwa „naturalnego ładu". Ten „ład", historycznie rzecz biorąc, okazał się ładem burzuazyjnym, a więc również, chociaż inaczej, ahumamstycznym. jak potępiany niegdyś „mc-lad" feudalny.

Z takiej właśnie perspektywy ..zachwianego ładu" spoglądał na świat Fredro, pogrobowiec polskiego Oświecenia 1 tylko mimowolna ironia

■    A Fredro, Zemsta, a. I, ww. 4*1—681. P, t. 8.

* A. Fredro, Dożywoci*, a. IIJ, ww. 323 -452. P, 1 8.

" Ibidem, ww. 428—448

■    Ibidem, t. li, ww. 301—428

" Zadig. tęskniąc, podobnie jak później Leon za oderwaniem się od ziemi, i dz.wial te rozległe globy światła, które zdają się naszym oczom Jedynie sła-k u-rkami, podczas gdy ziemia, która w istocie jest iedwie dostrzegalnym - .ktem w przyrodzie, wydaje się naszym pragnieniom czymś tak wielkim i szla-tnym. W tej chwili wyobrażał sobie ludzi tym, czym są w istocie: robakami •jącymi się wzajem na małym atomie błota” (Wolter, Powiastki JtJozo/tcz-pcsdL T. Boy-2eł*Aski, Kraków 1917, s. 198—191). Podobne myśli głosił Wolter ych fragmentach swoich pism (por. Wolter dla młodzieży.-, Wrocław 1809,

s 15).

1

   J. Huisinga, Homo iudent Zabawo tako źródło kultury, Warszawa 1M7,

a 74 i Wl.

*    Na taranie Pokki podobne koncepcje formułuje A Ba na eh (O snack ś mowęj sztuce, Kraków iM#> Na podobnej zasadzie oparte zostało zielone i tekstów dwu autorów. M Jastruna i A Stnnberga, widowisko teatralna pt. Rzecz ludzka, w mtjses.i K. Skuszą.oto. którego prapremiera odbyta sią we wrocławskim Teatrze Polskim ¹7 II 1¹71 r.

2

L Sławińska, op ctl. s. ¹7¹.

•Na temat tego pojęcia por. W Winogradów, Probliemy autorstwa i tteonja stiljei, Moskwa 1M1 i K. Wyka. Obraz autora, (w) „Pan Tadeusz". Studia o ttkicte, Warszawa 1¹63

•A Fredro. Pan Geldhab, a. I. ww. 277—2¹4. {w) Pisma wszystkie. Warszawa IMS, t. 1, oprać. S. Pigoń, wstęp K, Wyka Wszystkie cytaty pochodzą i tego wydania, oznaczanego w dalszym ciągu literą P.