29 (625)

coraz liczniejsze monopolistyczne związki wielkiego kapitału. Według rozwiniętej przez Marksa teorii akumulacji kapitalistycznej, powinno to doprowadzić do zaostrzenia i pogłębienia kryzysów ekonomicznych. W rzeczywistości jednak okres 1896-1913 był okresem łagodnych i krótkich kryzysów.

Czy na tej podstawie należy uznać teorię akumulacji kapitalistycznej Marksa za fałszywą? Rozstrzygnięcie tej kwestii wymaga zbadania określonych wydarzeń i procesów historycznych, którymi można by wytłumaczyć niezgodności między teorią akumulacji kapitalistycznej a rzeczywistym przebiegiem cyklu koniunktury.

Okazuje się, że lata 1896-1913 stanowiły okres wielkiego i szybko wzrastającego eksportu kapitału z przodujących krajów kapitalistycznych, okres wielkich inwestycji na terenach krajów słabiej rozwiniętych, zwłaszcza pozaeuropejskich (budowa w tych krajach kolei żelaznych, portów, urządzeń komunalnych w wielkich miastach, floty morskiej obsługującej handel z tymi krajami). Równocześnie miały miejsce rozmaite wydarzenia polityczne, polegające na poddaniu tych krajów panowaniu lub przynajmniej wpływom przodujących mocarstw kapitalistycznych. To wystarcza, aby wytłumaczyć rozbieżności między teorią akumulacji kapitalistycznej Marksa a rzeczywistym rozwojem historyczno-gospodarczyrr..

Podobnie ma się sprawa z teorią głoszoną przez wielu ekonomistów, zwłaszcza amerykańskich, według której we współczesnej gospodarce wysoko rozwiniętych krajów kapitalistycznych, a przede wszystkim Stanów Zjednoczonych, istnieje tendencja do stagnacji i niepełnego zatrudnienia siły roboczej ⁴⁶. Przy historycznej weryfikacji tej teorii trzeba uwzględnić takie wydarzenia historyczne, jak druga wojna światowa, odbudowa zniszczeń wojennych w Europie, plan Marshalla, przeprowadzane na ogromną skalę zbrojenia, wojna koreańska, pomoc wojskowa dla pewnych krajów w Europie i w Azji, dokonywanie poważnej części inwestycji przez państwo itp.

W wymienionych wypadkach weryfikacja historyczna nie uzasadni odrzucenia podlegających tej weryfikacji teorii ekonomicznych, natomiast wykazuje, że szczebel abstrakcji, na którym teorie te są formułowane, jest tak wysoki, że należy się spodziewać wielkich rozbieżnos:. między sformułowanymi teoriami a rzeczywistym przebiegiem procesu gospodarczego. W celu uzyskania większej zgodności z tym przebiegiem, modele teoretyczne muszą być bardziej skonkretyzowane.

Niekiedy jednak sformułowane na wysokim szczeblu abstrakcji prawa i teorie ekonomii politycznej mogą podlegać weryfikacji historycznej bez dalszej ich konkretyzacji, mianowicie wówczas, gdy chodzi o naj-

⁴⁴ Głównym rzecznikiem tej teorii był Alvin H. Hansen, autor książki Fuli Re-covery or Stagnation, Nowy Jork 1938. Bardziej precyzyjne opracowanie tej tecr„ dał J. Steindl w pracy Maturity and Stagnation in American Capitalism, Oksfcri 1952.

116