25

Teoria modernizacji i jej krytyka

W rozdziale 2 wspomniałem, że teoria społeczeństwa przemysłowego jest ściśle związana ze szczególnym spojrzeniem na stosunek pomiędzy społeczeństwami „rozwiniętymi” (przemysłowymi) a resztą świata, czyli na dynamikę współczesnego systemu światowego. Jest to podejście nazywane teorią modernizacji. Teoria modernizacji bezpośrednio nawiązuje do teorii społeczeństwa przemysłowego, przyjmując za słuszny sposób analizy Dahrendorfa i jego kontynuatorów. Tym samym uznaje się industrializm za siłę z zasady liberalizującą i postępową, a model społeczeństw zachodnich za wzór do naśladowania dl a społeczeństw „słabo rozwiniętych”. Stąd już niedaleko do dwóch dalszych wniosków. Po pierwsze, tradycyjne społeczeństwa Trzeciego Świata nie są po prostu słabo rozwinięte, lecz są raczej nie rozwinięte i wymagają transformacji przemysłowej. Po drugie, społeczeństwa te powinny iść podobną drogą, jaką przeszły już kraje uprzemysłowione i powielać osiągnięcia „społeczeństwa przemysłowego”.

Teoria modernizacji ma w dalszym ciągu powodzenie w kołach akademickich, choć nie cieszy się już tak powszechnym uznaniem jak niegdyś, lecz poddawana jest krytyce. Trzeba jednak zauważyć, że od lat sześćdziesiątych do dzisiaj len typ teorii okazuje się ważnym elementem tworzenia systemu światowego. Założenia, na których się opiera, są bowiem, ogólnie biorąc, podzielane przez rządy zachodnie w ich interakcjach z Trzecim Światem i przez agencje rozwoju związane z Organizacją Narodów Zjednoczonych, takie jak Bank Światowy itp. Cechy identyfikowane jako integralne elementy ustroju zamożnego społeczeństwa przemysłowego uważa się za „wskaźniki” postępu i wykorzystuje jako wytyczne działalności politycznej i gospodarczej dla krajów nieuprzemysto-wionycIT. W rezultacie powstająjednak trudności wynikające

z nasilenia trendów, które — o czym będę mówił dalej_

wywołują narastający zamęt w gospodarce światowej. Teoria modernizacji opiera się bowiem na fałszywych przesłankach iw pewnym stopniu służy jako ideologiczna obrona dominacji zachodniego kapitalizmu nad resztą świata.

Jak wspomniałem w poprzednich rozdziałach, teoria społeczeństwa przemysłowego ma bardzo wyraźne ograniczenia, któie same w sobie podważają już teorię modernizacji. Równie ważna jest jej teza, że kapitalizm przemysłowy rozwinął się w izolacji od reszty świata; to drugie założenie było najostrzej i najbardziej przekonująco zaatakowane przez autorów będących pod wpływem poglądów Marksa. Wśród autorów marksistowskich istnieje wiele kontrowersji na temat tworzenia się systemu światowego i jego współczesnych cech. W niektórych kwestiach marksiści są jednak zgodni. Po pierwsze, popierają pogląd Marksa, że dynamikę współczesnej historii określa dążący do bezustannej ekspansji charakter pro-ukcji kapitalistycznej. Drugą wspólną koncepcją (nie rozpracowaną szerzej przez samego Marksa) jest myśl. że społeczeństwa „słabo rozwinięte” od najwcześniejszych faz rozwoju kapitalistycznego zostały poddane systematycznym stosunkom wyzysku przez społeczeństwa kapitalistyczne orsa-mzowane przez te ostatnie dla własnej korzyści. Formułując ^ezę, alleistein dokonał zasadniczego przeciwstawienia i vr^{eSnCg0 systcmu} ś^wialowego (zapoczątkowanego w XVI uw Z^{1 Wieku)} ‘ ^wcześnieJszych faz historii swata^wi-ódl tern?^{5 n}V^akt’ ^{Że niegd}>'ś najpowszechniejszym typem sys-Chi. ®P°^łeczneg° ^b>'^{to im}Perium rolnicze (jak tradycyjne ^y’ ^ktore Przetrwały około 2000 lat). Takie imperia, choć

^{Ri>POrt Braild,a: Wil|}y ^Bra"^{dt 1} in .A'mh-Snuth: a Prounnnme 'London 1980.