2�uman, Nomada, wagabunda, turysta 2

śle- _? zaj-

'ZO-

ote-izej wać .viat . by ens.

' je-

ić. ście zez tym ply-wy-a te Jar-izo-one cur-,za-eks-lkie ■zez wy-:ość iga-

*iet-

ów-

dku

ste.

:ież

;tek

•dki

- 4

:P

przeciwko zbyt dotkliwemu bólowi sumienia. Jedyną rzeczą. która powinna być całkowicie wykluczona zżycia wngabundy i turysty, rzeczą obciążającą i zabijającą wszelką radość oraz powodującą bezsenność i właśnie dlatego najzupełniej zbędną, jest poczucie moralnej odpowiedzialności.

Przyjemności korzystania z usług salonu masażu nie może zakłócić przykra myśl o biednych dzieciach sprzedawanych do domów publicznych. Przecież jednak nie jest 10 ani winą turysty, ani nie jest to sfera jego odpowiedzialności, podobnie jak wszystkie inne dziwaczne zachowania danego społeczeństwa. To wszystko nie jest dziełem turysty i, co więcej, nie może on na nic wpłynąć, niczego naprawić, nie jest do niczego zatem zobligowany. W przypadku życia turysty w szczególnie wyraźny sposób występuje tak mocne odrzucenie, zapomnienie i wyparcie się jednostkowego i niepowtarzalnego charakteru ludzkiego życia. Nikt też nie jest bardziej niż turysta ukryty w masie innych, wymienny i nikt nie jest bardziej niż turysta odpersonałizowany. Wszyscy robią dokładnie to samo. Wszystkie niebezpieczne szlaki są już przetarte, wszystko złagodzone przez spojrzenia niezliczonych poprzedników, każda dawniej chropawa powierzchnia wygładzona dotykiem tysięcy dłoni.

Trzy elementy są nierozłączne i nie mogą istnieć bez siebie - moralna bliskość, poczucie odpowiedzialności i niepowtarzalny charakter podmiotu moralnego. Odpowiedzialność moralna znika w sytuacji, kiedy „wszyscy tak postępują”, co nieuchronnie pociąga za sobą następne stwierdzenie: „wszyscy mogą tak postępować”. Turysta stanowi złą nowinę dla moralności.

świecie ponowoczesnym sytuacja i życie wa-gabundy i turysty nie stanowią już marginesu. Przeciwnie, dostarczają dominujących wzorów i coraz mocniej wpływają na kształt życia codziennego. A chóry przypochlebnych dziennikarzy i przedstawicieli turystycznego biznesu wyśpiewują pochwalne peany na cześć takiego stylu życia i to właśnie oni ustalają zasady szczęścia i udanego losu. Turystyki nie uprawia się już tylko i wyłącznie podczas wakacji. Powinna być teraz normalnym stanem życia, albo też normalne życie powinno być nie kończącymi się wakacjami.

Powstaje pokusa porównania z bachtinowską „kulturą karnawału”, gdzie doroczne zabawy i świąteczne obrzędy poprzez naruszenie społecznej moralności i odwrócenie ról stanowiły przełamanie rutyny, były chwilowym oderwaniem od normalności i pozwalały ujść napięciom, a poprzez to czyniły znośnym normalne życie. Otóż takie doroczne karnawały stały się teraz normą i codziennością. Natomiast terapeutyczna funkcja dorocznego karnawału została dzisiaj zastąpiona organizowaniem - na bardzo krótko - powszechnego współczucia z nieszczęściami innych ludzi. Dzisiejszym ideałem jest być turystą zawsze i wszędzie, turystą wolnym od wszelkich zobowiązań, bo wszelkie zobowiązania wcześniej już przecież opłacił. Ideałem byłaby możliwość zaaplikowania turyście bezpiecznej dawki środka usypiającego sumienie.

Polityka wiernie naśladuje i ożywia tę tendencję. Problematyka moralna zostaje ograniczona do idei praw człowieka, idei pojmowanej nieco folklorystycznie jako prawo pozostawienia człowieka samemu sobie.

Państwo opiekuńcze, niegdyś oparte na zasadzie powsze

mp

chnej odpowiedzialności za szczęście lub nieszczęście jednostki, ulega rozkładowi. To, co jeszcze kilka lat temu nawet przenikliwym umysłom wydawało się najzupełniej niemożliwe, teraz właśnie ma miejsce. Państwo opiekuńcze miało być mądrze zorganizowaną „wspólnotą losu”, a świadczenia socjalne miały być równo rozdzielane pomiędzy obywateli tak, by zrównoważyć zyski jednych i straty innych. Powoli odwrót od tej zasady i kierowanie pomocy przede wszystkim do tych, którzy „potrzebują pomocy”, doprowadziło do zinstytucjonalizowania „różnorodności losu” i spowodowało, że ci, którzy otrzymują świadczenia, otrzymują je w gruncie rzeczy kosztem innych podatników. Mamy do czynienia z różnymi zasadami. Zasiłki na dzieci przyznawane wszystkim rodzicom lub zasiłki przyznawane rodzinom, które nie są w stanie zarobić na życie. W pierwszym przypadku społeczeństwo jest zobowiązane do zapewnienia jednostce bezpieczeństwa, zatem związek między tym, co prywatne, i tym, co publiczne, jest wyraźny. W drugim przypadku przeciwstawione zostaje to, co prywatne, temu, co publiczne, zaś społeczeństwo jest traktowane jako przyczyna wszelkich nieszczęść jednostki. Zniesienie pierwszej zasady byłoby przykro odczuwane przez większość, bo tylko nieliczni zyskaliby w ten sposób na zmniejszeniu podatków. Utrata czy też ograniczenie stosowania drugiej zostałoby powitane radośnie przez wszystkich, z wyjątkiem tych biedaków, których dotyczy. W każdej niemal dziedzinie niewidzialna granica między pierwszą a drugą sytuacją została już w państwie opiekuńczym przekroczona. To, co slano-wiło-apołeczne, wspólne zabezpieczenie się przed jednostkowym nieszczęściem, przekształciło się w naród podzielony na płacących wysokie podatki i na tych, którzy korzystają z opieki. W takim nowym układzie świadczenia dla tych, którzy nie plącą podatków, odbijają się na tych, którzy płacą. Wobec tego wezwania do ograniczenia bądź zlikwidowania świadczeń społecznych będą znajdowały coraz większą ilość chętnych słuchaczy. Jeżeli powstanie państwa opiekuńczego miało na celu zaangażowanie moralnej odpowiedzialności w sferę działań czysto ekonomicznych, to rozpad takiego państwa oznacza wyzwolenie z moralnych ograniczeń. Odpowiedzialność moralna staje się czymś, za co trzeba zapłacić, a wobec tego czymś, na co może nas po prostu nie stać. Żeby być Dobrym Samarytaninem, potrzeba pieniędzy. A jeśli nie mamy pieniędzy, to nie powinniśmy się troskać, że nie jesteśmy Dobrymi Samarytaninami.

Rozpad państwa opiekuńczego jest w istocie rzeczy procesem „sytuowania odpowiedzialności moralnej w należnym jej miejscu” - to znaczy czynienia z niej sprawy jednostki. Oznacza to trudne czasy dla odpowiedzialności moralnej i chodzi tu nie tylko o natychmiastowy efekt odczuwany w pierwszej kolejności przez biednych i nieszczęśliwych, którzy głównie potrzebują społeczeństwa złożonego z odpowiedzialnych jednostek, ale także o długotrwały wpływ na moralność jednostki. Rozpad państwa opiekuńczego czyni z zasady „bycia dla innych" - tego kamienia węgielnego wszelkiej moralności - przedmiot finansowych kalkulacji, rachunku strat i zysków oraz rozważań, czy stać nas, czy też nie na taki luksus. Jest to samonapędzający się proces - nowe perspektywy nieuchronnie prowadzą do pogorszenia świadczeń społecznych: jakości usług służby zdrowia, publicznej edukacji, budownictwa komunalnego i komunikacji, co pobudza tych, któ-

77

i