27

Uczyć można bardzo złożonych zachowań społecznych oraz bardzo prostych reakcji. Mechanizm uczenia jest w obu przypadkach taki sam. Stosowane nagrody mogą płynąć bezpośrednio od rodziców czy innych wychowawców lub też wynikać z sytuacji przez nich stworzonych (Muszyński, 1977, s. 322—331). W wychowaniu nie chodzi o to, by wyłącznie osoba dorosła — wychowawca czy rodzice — zawsze w miarę konsekwentnie nagradzała lub wymierzała kary. Oczywiście jest dobrze, jeśli społecznie pożądane zachowania dzieci spotykają się z nagrodą ze strony dorosłych. Ważniejsze jest jednak, by dzieci w ogóle odczuwały nagrodę lub karę w odniesieniu do własnych zachowań. Zachowania nagradzane będą ujawniane niewątpliwie częściej niż zachowania karane lub takie, które nie napotykają na żadną reakcję otoczenia.

Jeżeli jednak dane zachowanie jest ujawniane w stosunku do rówieśników lub młodszych dzieci, to bardziej skuteczne będzie nagradzanie właśnie przez rówieśników lub dzieci młodsze niż przez dorosłych. Oczywiście można, zdając sobie sprawę z mechanizmów rządzących procesem uspołecznienia w grupach rówieśniczych (Muszyński, 1977, s. 322—331), koncentrować się na bezpośrednim wpływie wychowawcy na wychowanka. Lepiej jednak wykorzystywać świadomie te mechanizmy do organizacji procesu wychowania. Instytucje powołane w celach wychowawczych, posiadające wykształcony personel pedagogiczny starają się ten postulat urzeczywistniać.

W rodzinie także bywa realizowane pośrednie oddziaływanie wychowawcze. Niewątpliwie rodzice — zdając sobie sprawę zarówno ze znaczenia przygotowania dziecka do życia w społeczeństwie, jak i z własnych możliwości pośredniego oddziaływania wychowawczego — postępują tak o wiele częściej niż ci, którzy nie zastanawiali się nad tymi problemami.

Otóż rodzice mogą i powinni starać się o to, by być nie

tylko egzekutorami, wprawdzie kochającymi, życzliwymi, mądrymi i opiekuńczymi, ale też aranżerami sytuacji wychowawczych. Jak to czynić — w szczegółach zalecić nie można. Zależy to bowiem od konkretnych indywidualnych warunków. Pełniejsze zrozumienie, na czym sprawa polega, będzie łatwiejsze po przeanalizowaniu poniższego przykładu.

Ewa (wiek 11; 6) i Marek (wiek 2; 5) to rodzeństwo. Od chwili urodzenia brata Ewa musiała podjąć pewne stałe obowiązki. Powstało ponadto wiele uciążliwych dla niej sytuacji wynikających z zajmowania razem z nim jednego małego pokoju. Między innymi dotyczyły one budzenia jej przez brata, gotowego do wspólnej zabawy już o godzinie 6 rano. Można przypuszczać, że chłopca spotkały przy tej okazji niejednokrotnie kary ze strony siostry. Nie odnosiły one oczywiście żadnego skutku. Jego potrzeba aktywności była zbyt silna, by zmierzające do jej zaspokojenia zachowania mogły ulec zahamowaniu wskutek dezaprobaty siostry. Pewnego dnia Marek obudził siostrę w ten sposób, że pogłaskał ją po twarzy i powiedział: „Sionećko moje”. Takie zachowanie Marka wywołało u Ewy reakcję nagradzającą Marka. Jeszcze wiele razy później Ewa opowiadała z oznakami wzruszenia, jak ładnie ją Marek obudził. Była to więc i dla niej sytuacja wychowawcza wzmacniająca jej opiekuńcze reakcje w stosunku do brata. Sposób budzenia siostry tego dnia został Markowi podpowiedziany przez ojca. Jednak ojciec nie wystąpił w roli osoby nagradzającej to zachowanie.

Dzieci te wzajemnie uczyły się nie tylko konkretnych zachowań, które ujawniły tego ranka, ale także, co jest sprawą ogólniejszą, o dużym znaczeniu wychowawczym — uczyły się przeżywać i wyrażać uczucia. Była przy tym realizowana bardzo ważna potrzeba każdego z nich — potrzeba doznawania miłości. Ta potrzeba może być realizowana tylko w rodzinie. Szkoła i inne instytucje wychowawcze mogą dążyć do zaspokojenia wielu potrzeb dzieci, częściowo nawet kompensując braki występujące w wychowaniu rodzinnym, ale akurat realizacji tej właśnie potrzeby zapewnić nie potrafią.

51