27 (316)

242

którzy by mogli finansować druk droższej książki. To jest z pewnością jedna z głównych przyczyn, które sprawiły, że tyle utworów pozostało w rękopisach. Każdy autor wie, jak jest zależny od finansowych zasobów wydawcy. Jak pisze J. S. Bystroń, „sprawa wydawania drukiem zależna była w większej ęzęści od poparcia finansowego możnego protektora”. Książki droższej nie miał kto wydać, wydanej nie miał kto kupić. O drugiej ważnej przyczynie wprawdzie była już mowa, ale warto jeszcze do niej wrócić. Jak pisze Hernas, „zanim jeszcze ujawniły się w kulturze skutki wojen i zniszczeń, wcześniej już dostrzec można postępujący proces destrukcji literatury, objawiającej się w pogorszeniu społecznej sytuacji pisarza. A wiąże się to z rozwojem kontrreformacji w Polsce” ¹⁷. Publiczne spalenie nakładu książki Brożka Gratis (1625), wychłostanie drukarza Piotrkowczyka i wygnanie z Krakowa¹⁸ było dla innych dobrą lekcją przykładową, czym grozi konflikt z kościelną cenzurą.

W wydanym w 1674 r. tomiku wierszy Wespazjana Kochowskiego Nie-próżnujące próżnowanie wykreślono (cenzura Akademii Krakowskiej) około trzecią część tekstu, a jeszcze biskup krakowski dopatrywał się tam rzeczy „rozpustnych” czy „niesprawiedliwych”.

W twórczości Wacława Potockiego zachowało się kilka fraszek adresowanych do cenzora (Hernas, s. 436);

Odptuść, jeśli co nie w smak, albo... opuść raczej!

Nie zaraz łaj, tatusiu, nie zara? dziwaczej. ,

“ '    (Ogród II 102)

Marszczy brwi, głową trzęsie ojciec jezuita,

Kiedy po brewijarzu moje fraszki czyta.

(Ogród II 102)

Kiedy zawarto wszelki sposób do mówienia,

jakoż i pismo wyniść ma na ludzkie oczy?

Albo go spalą, albo mól w kącie roztoczy.

(Moralia V 234)

, Szerzenie się polszczyzny kulturalnej odbywało się przede wszystkim przez druk, ale na szczęście nie tylko przez druk, bo i przez słowo mówione — przez przemówienia na sejmach i sejmikach oraz kościelne kazania. Teoria retoryki i zajęcia praktyczne w szkołach jezuickich dawały — przynajmniej przez jakiś czas — dobre rezultaty, skoro ich wychowankowie wyróżniali się na sejmikach pięknymi mowami, bo mimo nacisku na łacinę jezuici uczyli też przemówień w języku polskipi.. Ozdobną retorykę baroku poddał krytyce S. H. Lubomirski w dyskusji O stylu albo o sposobie mówienia i pisania (w Rozmowach Artaxessa i Ewandra, 1683). Do drobnej szlachty, w domu zasiedzia-

yrrt .... •    :    /. \* -j:-t I.

¹⁷ Hernas, op. cit., s. 214.

'• Ibidem, s. 217.

lej, słowo mówione dociekało — jak mówi Tazbir — w postaci gawędy: „Gawęda wyrosła na gruncie kultury szlacheckiej, a kultura codzienności Polski szlacheckiej to kultura słowa mówionego. Umiejętność głoszenia oracji zapewniała pozycję społeczną. Słowo królowało też w bujnie kwitnącym życiu towarzyskim ¹⁹.

Język polski literacki, zwłaszcza jego odmiana mówiona czyli dialekt kulturalny nie tylko poszerzał swoją podstawę wśród rdzennych Polaków, ale też szerzył się poza swoje tradycyjne terytorium, i to właśnie bardziej w XVII niż w XVI w., w szczególności na wschód. Doszło do tego, że każdy, czy prawie każdy szlachcic na Ukrainie i w Wielkim Księstwie Litewskim umiał mówić po polsku, nie porzucając swojego macierzystego języka czy to jako domowego, czy to dla kontaktu z chłopami. Polski język i wyznanie katolickie (także unickie) stały się teraz istotną cechą kresowego szlachcica, przecinającą związek z prawosławnymi poddanymi, udaremniającą ich poloni-zację. Katolik, feudał i Polak był dla chłopów ruskich ciałem obcym. Jerzy Topolski opisał ten stan w następujących słowach:

Podczas gdy szlachta stała się stanem o ponadetnicznej więzi, tzw. szlacheckim narodem, lud wiejski pozostał etnicznie zróżnicowanym; byl ludem litewskim, białoruskim czy ukraińskim, nic poczuwającym się do wspólnoty ze szlachtą polską. Obok języka i obyczaju poszczególne grupy etniczne chłopów dzieliła również w znacznym stopniu religia¹®.

Unia brzeska, która miała umocnić jedność wyznaniową państwa, dała skutek odwrotny, ponieważ jej skutkiem ubocznym była dyskryminacja prawosławia: „Do konfliktów klasowych doszły religijne” (Topolski, s. 351): Hasło „obrony wiary przed Lachami posłużyło za sztandar ideologiczny buntującej się kozaczyzny” ²¹.

Po polsku umieli pisać i czytać nie tylko ci Rusini, którzy się przyznawali do nacji polskiej i do unii lub katolicyzmu, ale także prawosławni, którzy się nie zamierzali polonizować. Pisali jednak i drukowali po polsku, aby swoje racje przedstawić spolonizowanej szlachcie ruskiej, która po rusku nie umiała czytać. Pisali też dlatego, że skutkiem wykształcenia, jakie przeszli w-polskich szkołach, było im łatwiej pisać po polsku, tak jak różnym Polakom- łatwiej było sprawy naukowe wykładać po łacinie. Byli nieraz znakomitymi stylistami. Antagonizm religijny i narodowy nie wywołał jeszcze nienawiści do polskiego języka. Czytano chętnie polskie książki, a nawet „w drugiej połowie XVII w. język polski odgrywał na dworze moskiewskim podobną rolę jak francuski na warszawskim, a kniaź Golicyn gromadził bibliotekę dzieł polskich” ².

Również w Rumunii wyższa warstwa ludności znała język polski, jak świadczą liczne zapożyczenia, lwowscy zaś Ormianie spolonizowali się całkowicie; istnieją dokumenty napisane alfabetem ormiańskim, ale po polsku.

16*

1

^ł1 Tazbir, op. cit., s. 138.

*• Topolski, op. cit., s. 351. **' Tazbir, op. cit:, s. 238.

2

Ibidem, s. 291.