31 (265)

154 Arkadiusz Jabłoński

niami, lecz z XVIII/XIX w., są plecha i plechowacz (pogardliwie o 'księdzu’) utworzone od wyrazu plesz 'tonsura księża’ (SEB, SWil, SW).

Innym rodzajem nazw funkcjonujących jako przezwiska osób duchownych są swoiste neologizmy o różnie motywowanej budowie słowotwórczej. I tak, wyraz mszarz powstał na wzór polskich formacji rzeczownikowych na -arz, oznaczających działacza, tu jako 'pogardliwe określenie duchownego katolickiego’ (SPXVI): Ale nie dla tego Mszarzu zapamiętały abyś ty Pana Krystusa Syna Bożego ofiarował, krzyżował [...] KrowObr 179. Wyrazy labę, labbuś labuś są przekształceniami zapożyczonego z języka francuskiego l'abbć, oznaczającymi ’ księdza'nowej mody, księżynę’ (L): Jakiś labę chciał dla niej czarną suknię zrzucić Teat 42. c, 7, Nasi labbusiowie kłaniają oczkowaniem i minkowaniem ZabłBal 31, słodki labuś Teat 35. b, 37. Natomiast dyrda, powstały najprawdopodobniej przez skojarzenie znaczeniowe z czasownikiem dyrdać, został zanotowany przez L (powtórzony w SWil i SW) w znaczeniu 'grubiańskich i sprośnych obyczajów duchowna osoba’.

Należy też wspomnieć o dwu nazwach odnoszących się do kardynała przez nawiązanie do koloru noszonych przez niego szat: szar-łatnik (SWil i SWar podają też postać szkarłatnik) i purpurat (w XVI w. również w postaci purpuryjan).

Jak widać z tego krótkiego i dość ogólnego przedstawienia nazw osób duchownych, ich powstanie, pochodzenie i funkcjonowanie w języku polskim jest ściśle związane z organizacją Kościoła w Polsce. Stanowi ono wynik zarówno własnego dziedzictwa kulturalnego, jak i różnorakich wpływów i zapożyczeń w okresie, gdy kształtował się Kościół polski, jego struktury i organizacja. Zauważa się więc wyraźny wpływ terminologii czeskiej w dobie staropolskiej, a bezpośrednio łacińskiej w XV/XVI w. Tak więc znaczna wiąkszość nazw to zapożyczenia - wyrazy przyswojone (z dawniejszego okresu) i obce. Mniej liczne nazwy rodzime pochodzą z okresu średniowiecznego i z XVI w. Później pojawiające się nazwy rodzime są z reguły nazwami nieoficjalnymi, nacechowanymi ekspresywnie, należącymi do języka potocznego.

Wydaje się, że Kościół jako społeczność bardzo strzeże podniosłego, oficjalnego charakteru nazw osób duchownych, co się przejawia nie tylko w tak dużym nagromadzeniu zapożyczeń, lecz również wymianie pewnych nazw na inne, gdy zaczynają one nabierać odcienia pejoratywnego, np.: zamiana popa na kapłana, plebana na proboszcza. Jest tak ze względu na przynależność tego słownictwa do ogólnej terminologii religijnej, którą zawsze cechuje powaga ze względu na odniesienie do sfery sakralnej.

WYKAZ SKRÓTÓW

Alb

Dmp

ES

FL

Klemensiewicz

Klich

KrowObr

L

LegAJ

Wyprawa plebańska. Kraków 1696.

De morte prologus. Kraków 1904 s. 181-196. Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie. T. 1.

Z. Gloger. Encyklopedia staropolska ilustrowana. Warszawa 1985.

Psałterz floriański. Wyd. R. Ganszyniec i inni. Lwów 1939.

Z. Klemensiewicz. Historia języka polskiego. T. 1-3. Warszawa 1985.

E. Klich. Polska terminologia chrześcijańska. Poznań 1927.

M. K r o w i c k i. Obrona nauki prawdziwej. Pińczów 1560.

S.    B. Linde. Słownik języka polskiego.

T.    1-6. Lwów 1854-1860.

Legenda o św. Aleksym. W: M. Bobowski. Polskie pieśni katolickie etc. Kraków 1893.