29 (282)

150 Arkadiusz Jabłoński

rakteru powszechnego i nawet w nazewnictwie protestanckim zastąpiony został obcym pastorem (Rospond, 110).

Duszpasterz natomiast jest zapisaną dopiero w SW XIX-wieczną nazwą złożoną, umotywowaną semantycznie przez odwołanie się do obrazu duchownego jako pasterza dusz, na wzór Chrystusa. Według Klemensiewicza jest on niezręczną kalką niemieckiego terminu Seel-sorger (Klemensiewicz, 646). Współcześnie nazwa służy do nazywania księży działających w różnych grupach i środowiskach społecznych, np. duszpasterz akademicki, duszpasterz robotników.

Wyraz kleryk występował w języku polskim także w postaci kleryka (SPXV1 podaje go 40 razy w postaci kleryk i 6 razy w postaci kleryka), która ma w staropolszczyźnie rodzaj męski (jak skryba czy poeta). Wyraz ten oznaczał 'duchownego w ogóle lub duchownego niższych święceń’, jeszcze w XIX w. Współcześnie oznacza tylko 'duchownego bez wyższych święceń, alumna seminarium ’.

Z pozostałych nazw pontyfeks jest sporadycznie występującym w XVI w. zapożyczeniem łacińskim (Moszyńska, 199), podobnie jak eklezjasta (eklezjastyk) (SWil, SW) w XVI-XIX wieku - oba w znaczeniu ogólnym 'duchowny, kapłan, ksiądz*. W tym samym znaczeniu od XVI w. występuje prezbiter, którego użycie przeżywa dzisiaj swój renesans, zwłaszcza wśród nieformalnych grup modlitewno-reli-gijnych Kościoła katolickiego.

2. Współcześnie nazwą zbiorową duchownych katolickich jest duchowieństwo (derywat od duchownego). Jest to nazwa rodzima, znana od XV w. Pierwotnie miała ona znaczenie 'duchowość, nie-materialność’, od XVI w. oznacza 'ogół duchownych' lub 'urząd duchowny, stan kapłański’.

Staropolskimi nazwami zbiorowymi były też wyrazy kapłaństwo i księża. Kapłaństwo (por. SSt: Ani cesarz, ani papież, Ani wszytko kapłaństwo takież LegAl 107) ma też znaczenie 'instytucja, urząd, godność kapłańska *, które wypiera pierwotne już od XVI w. Nazwa zbiorowa księża ze względu na płynność granicy między kategorią słowotwórczą nazw zbiorowych a kategorią liczby mnogiej ulega pluralizacji, co staje się normą od wieku XVIII. Zamiast dawnego

la nasza księża była, mówi się ci nasi księża byli. Nazwą rzadszą, oznaczającą 'zbiór biskupów’, jest do XVI w. biskupia.

Pozostały jeszcze dwa nowsze wyrazy, które nie są właściwie strukturalnie nazwami zbiorowymi, lecz nazwami o znaczeniu zbiorowym: kler i episkopat. Kler nie ma jeszcze odrębnego hasła w L, a jest tylko jeden przykład użycia tego słowa pod hasłem kleryctwo: Módlmy się panu za wszystek kler i lud PimKam 106. W znaczeniu 'duchowieństwa’ występuje w SWil, SW, SDor, czasami z odcieniem pejoratywnym. Natomiast episkopat po raz pierwszy pojawia się w SW, oznaczając 'ogół biskupów danej prowincji kościelnej*.

3. Najliczniejszą grupę nazw osób duchownych stanowią terminy związane z godnościami i stanowiskami zajmowanymi w hierarchii kościelnej. Charakterystyczne jest to, iż żadna z tych nazw nie jest pochodzenia rodzimego. Nieznaczną liczbę stanowią zapożyczenia bezpośrednie z języka czeskiego: arcybiskup, biskup, dziekan, kanonik, papież, prałat, proboszcz. Pozostałe nazwy to zapożyczenia bezpośrednie z języka łacińskiego lub grecyzmy, dla których ogniwem pośredniczącym była również łacina. Wszystkie terminy pochodzenia czeskiego występują już w staropolszczyźnie, a z pożyczek łacińskich i greckich również od tego czasu są znane: kanonik, kapelan, legat, metropolita, patriarcha, pleban, prebendarz, scholastyk, sufragan.

Nazwy tej grupy, podobnie jak nazwy urzędników świeckich, nie są zasadniczo ani nazwami działacza, ani nazwami zawodu, a charakteryzują „swoje desygnaty według osób, którym te desygnaty podlegają, albo przedmiotów, rzeczy, nad którymi sprawują opiekę i zwierzchnictwo” (Zajda, 76). Konkludując, Zajda zauważa, że uznaniu nazw urzędników za zawodowe, „oprócz względów słowo-twórczo-semantycznych, sprzeciwiają się realia historyczne - urzędnicy byli osobami wybieranymi i mianowanymi”. W stosunku do nazw duchownych dochodzi element posłannictwa i wyboru sakramentalnego - wyświęcenia.

Omawiane nazwy charakteryzuje też duża wieloznaczność i zmienność znaczeń, powodowanych zmianami i rozwojem struktur kościelnych. Brak tu miejsca na szersze ukazanie tego zagadnienia, chciał-