27 (314)

. 146 Arkadiusz Jabłoński

-prawnym państwa, nie wynikających bezpośrednio z ich przynależności do stanu duchownego. Mam tu na myśli przede wszystkim wiele nazw urzędników, takich jak sekretarz, administrator, kanclerz, pisarz itp., którzy rekrutowali się w dawnych wiekach spośród duchowieństwa. Są to nazwy zakresowo szersze, a przez to wykraczające poza temat niniejszego omówienia (por. Zajda).

Po trzecie - mówiąc o nazewnictwie dotyczącym kleru świeckiego w Kościele katolickim, mam na myśli następujące kategorie słownictwa:

1.    Nazwy ogólne osób duchownych: duchowny, duszpasterz (pasterz), eklezjasta (eklezjastyk), kapłan, kleryk (kleryka), ksiądz, ofiarnik (ofiarownik), pontyfeks, pop, prezbiter, żak’,

2.    Nazwy zbiorowe: biskupia, duchowieństwo, episkopat, kapłaństwo, kler (kleryctwo), księża’,

3.    Nazwy wynikające z godności w hierarchii kościelnej: altary-sta (altarzysta, ołtarzysta), archidiakon (jardziakon, arcdziakon, arcydyjakon, ardziakon), archiprezbiter, arcybiskup (jarcybiskup, archibiskup), arcykapłan, arcypasterz, beneficjant (beneficjat, bene-ficjariusz, beneficjarz), biskup (piskup, piskop), dziekan, egzarcha (egzarch), fararz, infułat, internuncjusz, kanonik (kanownik), kapelan, kardynał, koadiutor, kolegiat (kolleijat, kolegijat), komendarz (komendatariusz), kustosz, legat, mensyjonarz (mansyjonarz, mensy-jonariusz), metropolita (metropolit, mitropolit, metrapolit, metropolitami), nuncjusz, ordynariusz (ordynaryjus(z)), papież, paroch (pa-rochjan), patriarcha (patryjarcha), pleban, prałat (prełat, przełat), prebendarz, prepozyt, proboszcz, prymas, rektor, scholastyk (skola-styk), sufragan, wikary (wikaryj, wikarius, wikariusz)’,

4.    Nazwy wynikające z pełnionych funkcji liturgiczno-religijnych: celebrans (celebrant), katecheta (katechista), kaznodzieja (kazno-dziejca), misjonarz, modłoczyńca, penitencjariusz (penitencjarz), predykant, rekolekcjonista, spowiednik’,

5.    Nazwy osób zaliczanych do szeroko rozumianego duchowieństwa, a nie posiadających pełnych święceń kapłańskich: akolita (akolit, akolut), diakon (dyjakon, dyjakonus, dyjak), egzorcysta,

kantor, kleryk, lektor, lewita (lewit), ministrant, subdiakon (subdy-jakon), iak\

6. Nazwy funkcjonujące jako różnego rodzaju hipokrystyka, de-minutywa, formy deprecjatywne czy też przezwiska osób duchownych: duchniak (duchniczek), duchownik, dyrda, kapłaniec (kapła-niszcze, kapłancze), kapłanik (kapłaniczek), kapłannik, klecha, klery-czek, kleszek, księżyk (książek, księżulek, księżulo, księżulko, książątko), księżyna (księżunio), księżysko, labuś (labbuś, labę), mszarz, plecha (plechowacz, plichacz), purpurat (purpuryjan), szarlatnik (szkarłatnik).

Powyższy podział opiera się na współczesnym, dosyć schematycznym i mało precyzyjnym hierarchicznym rozwarstwieniu duchowieństwa katolickiego. Jest on jednak wystarczający dla naszych potrzeb, gdyż służy tu jedynie do ugrupowania materiału leksykalnego. Przedstawiono w nim całość słownictwa dotyczącego interesującej nas problematyki, zebranego na podstawie słowników języka polskiego (SSt, SPXVI, SPas, L, SWil, SW, SDor). W podziale tym nie uwzględniono stopnia rozpowszechnienia danej nazwy, tak że obok terminologii powszechnej pojawiają się nazwy i formy jednostkowe, niekiedy neologiczne. Podział ten pod względem chronologicznym stawia obok siebie nazwy z różnych okresów rozwoju polszczyzny, w dalszym ciągu jednak postaramy się przedstawić historię nazw należących do danej grupy, ich przekształcenia oraz problem żywotności w przeszłości i dzisiaj. Będzie to z konieczności przedstawienie cząstkowe i wybiórcze, choć uwzględniające wszystkie ważniejsze nazwy i związane z nimi zjawiska językowe.

1. Nazwy ogólne stanowią zespół nazw synonimicznych, jakimi były nazywane w różnych okresach i źródłach osoby, które łączy przynależność do stanu duchownego, bez względu na pełnione przez nie funkcje i godności kościelne. Większość tego typu nazw występuje już w dobie staropolskiej: pop, ksiądz, kapłan, kleryk, duchowny, żak.

Wśród nich bardzo zadomowiony w polszczyźnie jest ksiądz, a wyrazem rodzimym jest duchowny. Ksiądz jest nazwą odziedziczoną z prasłowiańskiego, gdzie był pożyczką germańską *kuiędzb-