354 (8)

354 Sztuka chrześcijańska

jaki wyczuwamy u podłoża tego typu budowli. Apsyda, która szybko staje się jednym z elementów składowych bazyliki chrześcijańskiej, pojawia się już w niektórych pałacach cesarskich, gdzie zarysowuje swój łuk dokoła tronu władcy. Tron biskupi zajmuje w bazylice chrześcijańskiej to samo miejsce, co tron cesarski w basilica palatina, a liturgia kościelna nosi na sobie niekiedy wpływ rytuału i ceremoniału dworskiego. Według Izydora z Sewilli, pierwsze bazyliki - jak wskazuje ich etymologia od słowa basileus, co znaczy „król” -były siedzibami panujących; wyraz ten oznaczał potem budynki, gdzie składano ofiary Królowi Wszechświata; w ten sposób podkreślano jednocześnie więź, jaka łączy architekturę i ceremoniał cesarski z architekturą i liturgią kościelną, oraz specyficzny charakter bazyliki chrześcijańskiej: jej odrębna struktura tłumaczy się liturgią eucharystyczną. Punktem ciężkości nie jest tutaj tron biskupi, ustawiony w głębi apsydy, lecz ołtarz, nad którym często będzie się znajdował daszek (ciborium) wsparty na czterech kolumnach i który wznosi się pomiędzy apsydą a nawą, w miejscu, gdzie zbiegają się spojrzenia wszystkich wiernych, znajdujących się w nawach zarówno podłużnych, jak i w transepcie; transept bowiem pojawia się w bazylikach już w IV wieku, na przykład w bazylice Świętego Piotra w Rzymie.

Liturgia eucharystyczna łączy się zresztą ściśle z kultem świętych, przede wszystkim męczenników, których ciała albo relikwie umieszczone są pod ołtarzem, tak aby wierni mogli oddawać im cześć. Tak właśnie usytuowana jest w bazylice Świętego Piotra w Rzymie tak zwana konfesja, wzniesiona wokół przypuszczalnego grobu tego apostoła. Jednakże obserwujemy czasem, głównie na Wschodzie, i to od końca IV wieku, oddzielenie właściwej bazyliki, której zasadniczą rolą jest stwarzanie ram dla liturgii eucharystycznej, od martyrium, gdzie czcią otacza się specjalnie relikwie świętego. Ten ostatni typ budowli wznoszono przeważnie na planie centralnym, na wzór rotundy Grobu Świętego. Często baptysterium, również na planie centralnym, odrywa się od bazyliki, tworząc budowlę wyraźnie zindywidualizowaną. Niekiedy, jak na przykład w Salonie na wybrzeżu dalmatyńskim, powstają w miastach prawdziwe dzielnice kościelne, grupujące wokół jednej lub kilku bazylik inne budynki o różnym przeznaczeniu, których rozmiary świadczą, jak wielki był udział Kościoła w życiu miasta.

Kościoły konstantyńskie i pokonstantyńskie były na ogół bogato zdobione. Udział rzeźby był tutaj, zdaje się, wyjąwszy rzeźby na kapitelach, bardzo skromny. Wiele miejsca zajmuje malarstwo, a może jeszcze więcej — mozaika. Przodującą rolę tej sztuki, która rozwinęła się po zwycięstwie Kościoła, wielokrotnie już podkreślano. Jednym z głównych miejsc zdobionych jest, oprócz apsydy, łuk tryumfalny, znajdujący się pomiędzy nawą a prezbiterium (fot. kol. 19). Przedstawiano tam w zespołach o charakterze narracyjnym i dydaktycznym sceny ze Starego i Nowego Testamentu, a także sceny typu bardziej hieratycznego, jak grono apostołów symetrycznie ugrupowane wo-