35

i 70 przedstawicieli tego światopoglądu, mianowicie u kwakrów. Blichtrowi i pozorowi arystokratycznego przepychu, który oparły na niesolidnej bazie ekonomicznej preferuje zamiast trzeźwej p *os to ty podejrzaną elegancję, przeciwstawiali oni, jako ideał, csystą i solidną wygodę mieszczańskiego korne*¹⁹.

W dziedzinie produkcji prywatnego bogactwa asceza walczyła zarówno z bezprawiem, jak i z czysto biologiczną c iciwością, piętnując jako couetousncss (chciwość], »mamonizm« itp. Zwracała się zdecydowanie przeciwko dążeniu do bogactwa, » sycia bogatym* jako ostatecznego celu. Bogactwo jako takie bvlo bowiem niebezpieczną pokusą. Ale tu właśnie)asceza była tą siłą, która »ciągle chce dobrze i ciągle czyni złó«, zło stwarzane, w jej rozumieniu, właśnie przez bogactwo i jego pokusi. Bowiem — tak samo jak w Starym Testamencie i w pełnej analogii do etycznej oceny »dobrych uczynków« — widziano W dążeniu do bogactwa jako celu samego w sobie szczyt grzeszności. W osiąganiu zaś bogactwa, jako owocu pracy zawodowej, dostrzegano błogosławieństwo Boże, Jednocześnie, co było ważniejsze, religijna ocena stałej systematycznej, świeckiej pracy zawodowej jako najwyższego środka ascezy i sposobu sprawdzania się człowieka odrodzonego i autentyczności jego wiary musiała być najsilniejszą z możliwych dźwigni ekspansji i sposobu pojmowania życia. Sposobu, który określiliśmy jako ducha« kapitalizmu²¹¹’. Jeśli to ograniczenie konsumpcji zesta-

2iia> Ideał (en istnieje wyraźnie już w pierwszym okresie rozwoju ruchu kwakierskiego, jak to pjokftzał już Weingarten w EiiglucJieii Rewlutiouskirchen. Dowodzi* tego również szczegółowe r jzwużnnia Barclaya. Należy ur.ikai¹: a) doczesnej próżności, a więc ostentacji, blichtru i używania rzeczy, które nie mają żadnego praktycznego celu albo leż pociągają nas tylko dlatego, że są bardzo rzadkie (a więc z próżności); b) niesumiennego używania bogactwa, np. przez % ydawame ponad rzeczywiste potrzeby życiowe. Kwakier był więc kimś w rodzaju chodzącego -kodeksu dozwolonego uzyskiwania majątku*. Modem te use of the creatum jest całkowicie j odziwe, zwłaszcza godziwe jest przykładanie wagi do jakości i solidności materiałów itp., o ile r ie prowadziło to do mii i ty.    *

21t>) Zostało powiedziane już wcześniej, że nie zajmujemy się uwarunkowaniami klasowymi ruchów religijnych. Dla tych jednak, których sumienie nie uspokoi się bez ekonomicznej (czy t|ti -materialislycznej", jak się, niestety, ciągle jeszcze mówi) interpretacji, dodajmy jeszcze,

sumpcji zestawimy jeszcze z rozbudzonym dążeniem do zysków, to rezultat jest oczywisty. Było nim tworzenie kapitału dzięki ascetycznym oszczędnoś-c i o m^{1 2}.

Zahamowanie konsumpcji tego, co się zyskało, musiało wyjść na dobre produktywnemu używaniu tych środków. Musiało to zaowocować w postaci kapitału i n w e s t y c yj n..e .g o. Trudno oczywiście określić liczbami, jak silny był ten wpływ. W Nowej Anglii występuje on jednak tak wyraźnie, że nie umknął uwadze znakomitego historyka, jakim był Doyle. Ale i w Holandii, gdzie nowy kalwinizm panował właściwie tylko przez siedem lat, wielka prostota życia w poważniejszych kręgach religijnych prowadziła, przy ogromnym bogactwie, do żądzy gromadzenia kapitału. Jasne jest także, że obecna we wszystkich epokach i wszędzie tendencja do »uszlachcania« majątków mieszczańskich musiała ulec, z powodu antypatii purytanizmu dla feudalnych form życia, znacznemu zahamowaniu. Angielscy pisarze merkantylistyczni XVII wieku tłumaczyli przewagę kapitału holenderskiego nad angielskim tym, że tam kapitalizm nie szukał nobilitacji, lokując nowo zdobyty kapitał w dobrach ziemskich, przez co stawał się niedostępny dla dalszego obrotu rynkowego³.

1

że uważam wpływ rozwoju gospodarczego na los prądów religijnych za bardzo istotny i spróbuję później pokazai⁴, jak kształtowały się w naszym przypadku wzajemne procesy dostosowawcze i powiązania. Tylko, że te myślowe treści religijne nie dają się tak po prostu "ekonomicznie- wydedukowaó, są bowiem ze swej strony (i tego nie zmienimy) najsilniejszymi plastycznymi elementami "charakterów narodowych*, a ich moc i prawdziwości spoczywają w nich samych. Zaś najważniejsze różnice — mianowicie te między luteranizmcm a kalwiniz-mem — uwarunkowane są w pierwszym rzędzie politycznie, jeśli już w ogóle wchodzą w grę jakieś momenty pozareligijne.

2

   Myślał o tym E. Bernstein, gdy pisał cytowaną już uprzednio pracę: "Asceza jest cnotą mieszczańską-. Tylko, że związek len jest o wiele bardziej skomplikowany, niż przypuszczał. Decydująca była bowiem nie sama akumulacja kapitału, lecz ascetyczna racjonalizacja całego życia zawodowego. Jeśli chodzi o stosunki amerykańskie, to już u Doyle'a jasno pokazana jest różnica między purytańską Północą, gdzie wskutek "ascetycznej oszczędności* zawsze byl do zainwestowania kapitał, a stosunkami na arystokratycznym Południu.

3

   W Anglii wniosek jednego ze szlacheckich rojalistów po wkroczeniu Karola II do Londynu postulował wprowadzenie ustawowego zakazu nabywania majątków ziemskich przez miesz-