36

Mikołaj Sęp Szarzyński (1550-1581) - żyt w okresie renesansu, jednak duchowo przynależał już do baroku. Jego liryka mieści się w nurcie poezji metafizycznej. Przeżył fascynację protestantyzmem, po czym nawrócił się pod wpływem jezuitów na katolicyzm. Doświadczenie to odcisnęło się mocno w jego twórczości. Większość jego dorobku zaginęła, przetrwał jedynie wydany pośmiertnie tomik wierszy Rytmy abo wiersze polskie.

Józef Bartłomiej Zimorowic (1597-1677) — autor pochodzenia ormiańskiego. Należał do plebsu, ale dzięki swym zdolnościom awansował w hierarchii społecznej, obejmując urząd burmistrza. Autor hymnów religijnych i sielanek. Te ostatnie tworzą cykl 1 7 utworów będących rodzajem poetyckiego pamiętnika, w którym szczególnie istotną rolę odgrywa motyw śmierci.

Terminy literackie i pojęcia

alegoria - obraz w literaturze i sztuce mający poza znaczeniem dosłownym określony sens przenośny, metaforyczny; znaczenie alegorii jest ściśle skodyfikowane i potwierdzone tradycją, w przeciwieństwie do symbolu, który można interpretować wielorako; na przykład alegoria sprawiedliwości to kobieta z wagą, mieczem i opaską na oczach

anafora - powtórzenia na początku wersów tekstów lirycznych i prozatorskich; w poezji barokowej często stosowany środek artystyczny organizujący strukturę wiersza:

Twarde z wielkim żelazo topione kłopotem, Twardy dyjament żadnym nie pożyty młotem, Twardy dąb wiekiem starym skamieniały

Jan Andrzej Morsztyn, Do panny

antyteza - zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo wypowiedzi (zdań), pojęć lub obrazów; figura retoryczna popularna w poezji barokowej:

Leżysz zabity i jam też zabity,

Ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości,

Ty krwie - ja w sobie nie mam rumianości.

Ty jawne świece, ja mam płomień skryty.

Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa

elipsa - pominięcie w zdaniu jakiegoś składnika, najczęściej orzeczenia, które nie wpływa w istotny sposób na zrozumienie wypowiedzi

epifora - powtórzenie tego samego słowa bądź zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi, zdań, wersów:

Ranny horyzont otworzył powieki oczekiwania. Niezapominajki piją rosę oczekiwania. Załopotały gniazda skrzydłami oczekiwania. Przemknął cień drapieżny szponem oczekiwania.

Anna Kamieńska, Oczekiwanie

gawęda - gatunek prozy epickiej wywodzący się z literatury szlacheckiej; luźna opowieść o przygodach i przeżyciach z dużą ilością ciekawostek i dygresji; pierwotnie wygłaszano ją ustnie z okazji uroczystości; w gawędzie stosowano szereg figur retorycznych typowych dla sztuki oratorskiej

gongoryzm - nurt hiszpańskiej poezji barokowej stworzony przez czołowego poetę europejskiego baroku Luisa de Góngorę; charakteryzuje się niezwykłym słownictwem, powstałym często z przekształcenia słów greckich i łacińskich, udziwnionych metafor, ciemnych, trudno zrozumiałych aluzji; inaczej: kultyzm

gradacja, inaczej stopniowanie - nagromadzenie określeń i uszeregowanie ich według stopnia nasilenia lub osłabienia danej cechy, celem spotęgowania wrażenia

hiperbola - figura retoryczna polegająca na wyolbrzymieniu, przeważnie związana z ekspresją wypowiedzi; na przykład „umieram z miłości"

inwersja, inaczej szyk przestawny - niezwykły, odwrócony szyk wyrazów w zdaniu, który służy podkreśleniu, uwypukleniu niektórych jego elementów

konceptyzm - barokowa metoda twórcza, w której zaskakujący pomysł determinuje budowę utworu i nadaje mu zamierzoną wyszukaną formę; metoda charakterystyczna dla poezji hiszpańskiego twórcy barokowego Luisa de Góngory kontrast — jaskrawe przeciwieństwo, uwydatniające różnice pomiędzy zestawionymi ze sobą rzeczami, zjawiskami; podstawowa zasada kompozycyjna tekstów barokowych

konwencja literacka - stałe pojawianie się określonego rozwiązania literackiego w ramach danej epoki, ułatwiające czytelnikowi recepcję dzieła; zespół norm dotyczących warstwy gatunkowej, stylistycznej, kompozycyjnej, tematycznej utworu, określających charakter jego poszczególnych składników; przeciwieństwem konwencjonalności jest oryginalność dzieła

marinizm - nurt barokowej poezji dworskiej; wziął nazwę od włoskiego poety Giambattisty Marina, który silnie wpłynął na ówczesną literaturę; charakteryzuje się skłonnością do wirtuozerii formalnej, dworskiej elegancji; częstym tematem wierszy jest miłość zmysłowa łączona ze śmiercią; celem poezji według Marina jest przede wszystkim zadziwienie odbiorcy, zaskoczenie go, zszokowanie, efekt ten można osiągnąć za pomocą konceptu, wyszukanych metafor, niezwykłych figur stylistycznych

oksymoron zestawienie wyrazów wzajemnie się wykluczających (antonimy), którego efektem jest metaforyczne przekształcenie ich znaczeń i wrażenie paradoksu; na przykład „cisza krzyczy", „gorzkie szczęście"

.*

pamiętnik - relacja prozatorska pisana z pewnego dystansu czasowego, której autor był uczestnikiem lub świadkiem wydarzeń będących tematem opowieści - wspomnień

paradoks - efektowne i zaskakujące sformułowanie zawierające myśl wewnętrznie sprzeczną, która jednak odkrywa przed czytelnikiem nieoczekiwaną prawdę filozoficzną, moralną, poetycką, psychologiczną; najprostszą formą paradoksu jest oksymoron; na przykład: „pierwszym warunkiem dobra jest zło"

peryfraza, inaczej omówienie - polega na zastąpieniu wyrazu przez jego rozbudowany, czasem zmetaforyzowany opis, będący równoważnikiem jego znaczenia

poezja sowizdrzalska - nazwa gatunku pochodzi od sowizdrzała - żartownisia występującego w literaturze ludowej (plebejskiej) od XVI wieku; sowizdrzał kpił sobie z zastanych norm, zjawisk, autorytetów, buntował się przeciwko zastanej hierarchii (przede wszystkim feudalnej, skazującej go na najniższe miejsce w społeczeństwie) poprzez ukazanie świata na opak - w którym panowała hierarchia odwrócona

Nauki sowizdrzalskie, jak się masz sprawować Nigdzie miejsca nie zagrzać, uslawnie

wędrować.

A gdzie siądziesz u Mistrza, tak się cicho

sprawuj.

Póki cię nie zrozumie, w niecnoty się wprawuj. Leż aże do południa, ani się daj budzić.

Musi pan przyjść do ciebie, za łeb cię wycudzić Jan z Kijan, Nauki potrzebne do rzemiosła

retoryka - sztuka przemawiania, oratorstwo; umiejętność rzetelnego przekonywania słuchaczy, czyli perswazji; retoryka narodziła się w starożytnej Grecji dzięki demokracji ateńskiej; pierwsze zasady retoryki wprowadził Ko-raks z Syrakuz w V wieku p.n.e.; najważniejsze starożytne podręczniki retoryki stworzyli Arystoteles, Cyceron i Kwintylian; teoria retoryki zajmowała się analizowaniem przemówień sławnych oratorów (Gorgiasza, Peryklesa, Demostenesa) i na tej podstawie formułowaniem zasad układania dobrej mowy; z retoryki klasycznej wywodzi się większość środków stylistycznych oraz zasady kompozycji tekstów stosowane dziś w literaturze; w baroku retoryka była obowiązkową dziedziną kształcenia i wychowania (głównie w kolegiach jezuickich); zalecano, aby trudna sztuka przekonywania słuchaczy wykorzystywała środki dydaktyczne (wiedza), estetyczne (piękno) i emocjonalne, oddziaływała zatem na intelekt, zmysły i uczucia; mówca, który chce zapanować nad umysłami i emocjami słuchaczy, powinien bardzo dobrze przygotować się merytorycznie i przedstawić uporządkowany wywód z całą argumentacją; słynnymi mówcami tamtej epoki byli: Piotr Skarga, Stanisław Orzechowski, Jakub Sobieski - ojciec Jana III

sarmatyzm - ideologia KYII-wiecznef szlachty wyrażająca się w jej obyczajowości i kulturze; sarmatyzm cechowało przywiązanie do tradycyjnych wartości, religijność, umiłowanie wolności, które w skrajnej formie przybierało formę zaściankowości, ksenofobii, warcholstwa, megalomanii

vanitas - jeden z najbardziej charakterystycznych motywów literackich w baroku; posiada rodowód biblijny — pochodzi od myśli przewodniej Księgi Koheleta, że wszystko, każda radość i piękno na ziemi, podlega śmierci i jest jedynie przemijającą chwilą: Vanitas vanitatum et omnia vanitas („Marność nad marnościami i wszystko marność")