33 (526)

Nietrudno się zgodzić, że wyjaśnienia zjawisk związanych ze stopniem zachowania zabytków w środowisku, generalnie ujmując, lądowym należy szukać w procesach zachodzących przy zetknięciu różnych materiałów z różnymi składnikami środowiska glebowego. Jeżeli skoncentrujemy uwagę na obszarach suchych, to znaczy tam, gdzie warunki depozytowe są w odniesieniu do różnych materiałów silnie zróżnicowane, to możemy stwierdzić, że istnieje pewien zasób wiedzy powszechnie przyswojonej, który można ująć w niewielu zdaniach. Środowisko kwaśne jest zawsze szkodliwe. W odniesieniu do surowców nieorganicznych wiemy, że złotojest niezniszczalne; srebro pokrywa się szarą patyną bardzo trudną do usunięcia; brąz jest trwały, ale kwaśne gleby mogą doprowadzić do doszczętnego ześniedzenia; żelazo zawsze jest skorodowane, niekiedy w stopniu uniemożliwiającym rozpoznanie przedmiotu; kamień i krzemień są trwałe, ale niekiedy pokryte patyną, ściśle związaną ze środowiskiem przebywania; szkło pokrywa się warstwą opalizującą itd., itd.

Znacznie bogatsza paleta uzależnień dotyczy stopnia zachowania materiałów organicznych. Zdarzają się warunki ekstremalne pozwalające na przetrwanie w stanie niemal niezmienionym zabytków znajdujących się w otoczeniu naturalnych „konserwantów”, pełniących rolę podobną jak w innych okolicznościach klimat wybitnie suchy lub wybitnie zimny. Zaliczymy tu rudy miedzi, sól (Hallstadtt), bituminy (nosorożec ze Staruni), alkaliczne środowisko skał wapiennych i pewne, zupełnie szczególne związki chemiczne. Ogromna większość stanowisk archeologicznych znajduje się jednak w otoczeniu nie stwarzającym owych udogodnień. W takim przypadku najważniejsze rozróżnienie warunków depozytowych dla materiałów organicznych związane jest z obecnością stałej wilgoci w otoczeniu.

Już w początkach naszej ery rozpoczął się zrazu powolny, ale przyspieszający z biegiem czasu proces redukcji obszarów podmokłych. Początek dało wylesienie dużych dolin rzecznych, związane przede wszystkim z eksploatacją i przeróbką rudy darniowej i pokładów margli. Pojawiły się nieznane wcześniej powodzie katastrofalne, które uruchomiły proces stałego przekształcania den dolinnych. Starorzecza, które wydają się przeczyć tezie o wysuszaniu terenu, są zjawiskiem wtórnym wobec tych powodzi, na ogół młodej daty i nie mają nic wspólnego z podmokłym środowiskiem pierwotnych łęgów nadrzecznych. Na pewno nie kryją depozytów z dawnych czasów znajdujących się na pierwotnym złożu. Kolejnym etapem było sukcesywne wylesianie obszarów wyżej położonych. Dla zjawiska, które tu opisujemy, miało ono znaczenie wielorakie. Wiązało się z odsłonięciem, wystawieniem na słońce i wysuszeniem bagien, przekształcaniem płytkich torfowisk w gleby murszowe, likwidacją wielośrodowiskowych uroczysk, co redukowało obszary sezonowego bytowania ludzi; a także z odsłonięciem i uruchomieniem wydm, co niszczyło ogniskujący osadnictwo, a więc i jego depozyty, wcześniej utrwalony układ: wydma — kotlina deflacyjna. Wreszcie w czasach nam najbliższych rozległe obszary zostały pozbawione wilgoci na skutek celowego wysuszania bagien i obszarów podmokłych, wszelakiego rodzaju zabiegów melioracyjnych oraz regulacji rzek.

Toteż liczne zabytki wytworzone z surowców organicznych, znajdowane dzisiaj w miejscach niegdyś podmokłych, nie wykazują już znamion korzystnego działania środowiska wodnego. Odwrotnie, jeżeli w miejsce stałej wilgotności zapewniającej warunki beztlenowe pojawią się wody okresowe, na przykład opady lub zmieniające swój poziom wody gruntowe, tym łatwiej dochodzi do całkowitego zniszczenia lub mineralizacji (kości) materiałów organicznych²².

(P>) Wszystko, co wyżej zostało powiedziane, przybliża nas do głównego tematu tego artykułu. Praca archeologa wręcz wymusza posiadanie wiedzy o spodziewanym stopniu zachowania źródeł wytworzonych z różnych materiałów, i to w zakresie znacznie wykraczającym poza przytoczony wcześniej zbiór ogólników. Podstawowy schemat wykorzystania tej wiedzy, zawsze wstępnie przypisanej do regionalnych warunków klimatycznych, należy widzieć następująco: Punktem wyjścia jest określenie właściwości terenu, ponieważ od tego, czy jest suchy, czy podmokły, zależy metoda zbierania danych. Ponieważ region tworzy stałą oprawę głównych determinant, niezmiennych w granicach stanowiska: średnich temperatur, wielkości opadów, stopnia wilgotności powietrza czy cyklu wegetacyjnego, można wstępnie przypisać różnice w stopniu zachowania artefaktów wytworzonych z tego samego surowca odmiennościom ich najbliższego otoczenia, tworzącego umiejscowione warunki depozytowe. Warunki te będą zróżnicowane przede wszystkim według dwóch czynników: wilgotności środowiska i właściwości substancji chemicznie czynnych, zawartych w otoczeniu. Zróżnicowanie to będzie zapewne mniej ostre w środowisku wilgotnym, z powodu przemieszczania się wody w różnych kierunkach i związanego z tym pewnego zacierania różnic lokalnych; większe w środowisku suchym, gdzie procesy wmywa-nia mają charakter przede wszystkim grawitacyjny. Może to mieć taki skutek metodyczny, że pomiar dla danego miejsca dokonany w terenie suchym odnosi się do punktu, a w przypadku terenu wilgotnego także do jego otoczenia, traktowanego jako pole uwzględniające z odpowiednio mniejszą wagą dane z punktów sąsiednich. Niezależnie od przyjętego sposobu przedstawienia wyników przedmiotem pomiaru będzie zawsze udział w glebie związków chemicznych, mogących wchodzić w reakcje z tworzywem zabytku i wpływać na jego strukturę.

Skład chemiczny gleby to tablica Mendelejewa. Jej najtrwalsze, najmniej zmienne w czasie składniki to minerały pierwotne, substancje cechujące się ustalonym składem chemicznym, stałymi cechami fizycznymi i jednorodną budową. Nie stanowią one jedynego wyznacznika warunków depozytowych, ale z uwagi na niezmienność w czasie mogą być uznane za ich podstawę. Podział tych minerałów,

²² Wyjątkiem mogą być w pewnych okolicznościach materiały zawierające taninę (w naszych warunkach klimatycznych kora dębu i korzenie niektórych drzew) lub inne przebywające w ich sąsiedztwie. Taniny są związkami chemicznymi, mającymi zdolność tworzenia z białkiem trwałych, nierozpuszczalnych w wodzie połączeń. Niektóre z rodzajów tanin są ponadto odporne na działanie kwasów, a więc materiały je zawierające mają większe szanse na przetrwanie także w bardziej suchym środowisku.

75