3

O. Lipkowski [1976, s. 396-398] wymienia trzy kolejne formy działań profilaktycznych, które według niego powinny objąć wszystkie fazy rozwojowe dziecka:

-    ochrona społeczeństwa przed j ednostkami niedostosowanymi;

-    ochrona dzieci i młodzieży przed niekorzystnymi warunkami rozwoju psychicznego, fizycznego i moralno-społecznego;

-    ochrona dzieci i młodzieży zagrożonych wykolejeniem przed nasileniem się niekorzystnych tendencji.

Aby profilaktyka była skuteczna, musi nosić cechy całościowe, kompleksowe. Pod tym określeniem kryją się takie czynności, jak: ustalenie etiologii danego zjawiska patologicznego, prawidłowości jego rozwoju, określenie istoty zmian, a następnie poszukiwanie sposobów likwidacji przyczyn. W pracy profilaktycznej niezbędne jest oszacowanie zasięgu występowania niekorzystnych zjawisk, jak również zdiagnozowania owego zjawiska w jak najwcześniejszym stadium, co zwiększa potencjalnie szanse profilaktyki.

Diagnozę definiuje się jako rozpoznanie interesującego nas stanu rzeczy, co do którego istnieje ewentualność postępowania interwencyjnego, np. poprzez sporządzanie tzw. diagnoz cząstkowych dotyczących genezy, funkcji, fazy struktury czy prognozy zjawiska. Jeśli przyjmiemy założenie, że przedmiotem diagnozy resocjalizacyjnej są zachowania zwłaszcza niezgodne z normą, czy to w sensie psychometrycznym, czy prawnym, wówczas taki model diagnozy nazywać będziemy behawioralnym. Przedmiotem behawioralnej diagnozy resocjalizacyjnej są zachowania antyspołeczne - a ściślej - związki zachodzące między czynnikami uprzednimi (pojmowanymi jako bodźce) a zachowaniami antyspołecznymi (późniejszymi, pojmowanymi jako reakcje).

Celem badania diagnostycznego, prowadzonego równolegle do wychowania resocjalizującego, jest wykrywanie czynników wpływających na zmianę zachowań jednostki lub grupy społecznej. Resocjalizacja postępująca równolegle z procesem diagnozowania ogranicza się do modyfikacji zachowań antyspołecznych, niepożądanych z pedagogicznego punktu widzenia.

Model diagnozy behawioralnej opiera się na teorii uczenia się, dlatego resocjalizacja jest pojmowana jako proces wygaszenia bądź zapomnienia wyuczonych uprzednio wadliwych stereotypów behawioralnych (np. nawyków, przyzwyczajeń). Zasadniczą rolę w diagnozie przypisuje się poznaniu mechanizmów warunkowania klasycznego oraz instrumentalnego w celu ich wykorzystania w wychowaniu resocjalizującym, rozumianym jako manipulacja bodźcami sytuacyjnymi prowadzącymi do wygaszenia niepożądanej reakcji. Podstawowym celem diagnozy resocjalizacyjnej jest więc poznanie antagonizmu destruktywnego przejawiającego się w sferze postaw i ról społecznych, wzmacnianego przez skumulowane oddziaływanie niekorzystnych czynników biopsychicznych i środowiskowych oddziaływających na jednostkę [Pytka, 1993], Diagnoza ma pomóc w rozwiązywaniu problemu patologii społecznej, ma ułatwić odpowiedź na pytanie, czy działać profilaktycznie, czy też nie, a jeżeli działać, to do jakich dyrektyw i reguł wykony-

r~

wania się odwoływać, czyli jaką strategię i procedurę ma uwzględnić plan oddziaływań wychowawczych, prowadzących do ostatecznych celów [Czapów, 1978, s. 319]. Istotnym celem diagnozy jest zakwalifikowanie badanego wycinka rzeczywistości do takiej kategorii stanów rzeczy, który wymaga ze względu na przyjęte zasady, reguły i dyrektywy, określonych działań, wpływających na daną rzeczywistość z wiadomym, mniej lub bardziej pewnym, skutkiem. Skuteczność bowiem środków wychowawczych zależy od prawidłowego ich doboru opartego na znajomości sytuacji rodzinnej ucznia, jego powiązań koleżeńskich, rozpoznania jego zainteresowań, cech osobowości i stanu zdrowia. W związku z tym konieczne jest przeprowadzenie wywiadu środowiskowego i dodatkowych badań psychologicznych w poradni wychowawczo-zawodowej lub poradni zdrowia psychicznego. „Jeśli diagnoza ma rzeczywiście ułatwiać zabiegi profilaktyczno-re-socjalizacyjne, musi dać obraz nie tylko pasywów wychowania, ale i jego aktywów. Mówiąc o pasywach, należy rozumieć to wszystko, co w organizmie, środowisku i osobowości wychowanka jest czynnikiem zaburzeń w postępowaniu, mówiąc zaś o aktywach, mamy na uwadze to wszystko w organizmie, środowisku i osobowości wychowanka, co może być czynnikiem pomocnym w procesie profilaktycznym” [Czapów, 1978, s. 31],

Drugą z kolei funkcją, wyodrębnioną w systemie profilaktyki i resocjalizacji, jest funkcja opiekuńczo-wychowawcza. Jej celem jest przygotowanie każdej jednostki do życia w społeczeństwie przyszłości, zapewnienie wszystkim optymalnego rozwoju, umiejętności pomyślnego utworzenia sobie życia zawodowego i osobistego, współdziałania i twórczego uczestnictwa w kulturze, gotowości do samokształcenia i umiejętności współżycia [Wiloch, 1978, s. 148],

Konieczność rozszerzenia funkcji opiekuńczo-wychowawczej w środowisku wychowawczym pozostaje w bezpośrednim związku z występującymi potrzeba-j mi w zakresie opieki wychowawczej. Chodzi tu przede wszystkim o wyrównanie braków strukturalnych i funkcjonalnych środowiska rodzinnego oraz likwidowanie opóźnień w rozwoju psychospołecznym dzieci. Działalność opiekuńczo-wychowawcza powinna głównie polegać na roztaczaniu opieki indywidualnej nad dziećmi społecznie niedostosowanymi i zagrożonymi niedostosowaniem, udzielaniu im pomocy materialnej, kierowaniu ich do poradni wychowawczo-zawodowych, a w przypadkach koniecznych, do placówek służby zdrowia na badania lub leczenie. Działania tego typu obejmować powinny również organizowanie dla uczniów, mających trudności w nauce, różnorodnych form pomocy wyrównawczo-kompen-sacyjnej, jak również włączania nieletnich do pracy kół zainteresowań, organiza-| cji szkolnych i innych form działalności pozalekcyjnej i pozaszkolnej.

Trzecią funkcją, wchodzącą w skład systemu profilaktyki i resocjalizacji, jest funkcja profilaktyczno-resocjalizacyjna. Działanie profilaktyczne nie tylko chroni dziecko przed wykolejeniem, przed konfliktem z nonnami społecznymi i przed prawem karnym, ale zabezpiecza je również przed przykrymi doświadczeniami. Profilaktyka opiera się na założeniu powszechnie przyjętym, że każde dziecko ma

67