3 (1273)

110

osadnictwa polskiego głównie z Podlasia i Mazowsza od XIV do XVI w. wzdłuż linii styku dwu narodowości: litewskiej i białoruskiej, linii, będącej jednocześnie granicą plemienną litewsko-ruską, biegnącą od Niemna w okolicy Merecza do Ejszyszek, Oszmiany, przez jeziora Świr, Narocz, Widzę do Braslawia w stronę Dźwiny *. Na takim styku narodowościowym, który cechuje zwykle najmniejsza odporność pierwiastków etnicznych, a największa podatność na wpływy obce, łatwo wciska się pomiędzy dwa obszary etniczne narodowość trzecia ^{1 2 3}.

Po drugie: czynniki polityczne — unie polsko-litewskie scalające stopniowo dwa organizmy państwowe: od unii w Krewie w 1385 r., stanowiącej

0    związku dwu narodowości, poprzez horodelską w 1413 r., lubelską w 1569

r. , dającą podstawy państwa federacyjnego do Konstytucji 3. Maja 1791 r., znoszącej odrębność państwową Wielkiego Księstwa i czyniącej zeń prowincję Polski.

Po trzecie: czynniki ekonomiczno-społeczne — przywileje stanowe nadawane bojarstwu litewsko-ruskiemu na wzór przywilejów szlachty polskiej (szczególnie przywileje z 1434 r. Zygmunta Kiejstutowicza i z 1447 r. Kazimierza Jagiellończyka) przyczyniające się do powstania w Wielkim Księstwie nowej ogromnej siły społecznej — średnio zamożnej szlachty, dążącej do demokratyzacji ustroju państwowego Litwy na wzór Polski, przyswajającej sobie świadomość i ideały szlachty polskiej, tj. szlachectwo i równość szlachecką, ciążącej ku kulturze polskiej złotego wieku.

Po czwarte: czynniki religijne — reformacja jednocząca zróżnicowane pod względem religijnym społeczeństwo Wielkiego Księstwa: katolickich Litwinów i prawosławnych Rusinów, przynosząca język polski do obrzędów nowego Kościoła i piśmiennictwa religijno-propagandowego, a także kontrreformacja umacniająca polskość, tj. polskie piśmiennictwo, polskie szkoły

1    polski język, nastawiona z czasem na Litwie na unię Kościoła wschodniego z rzymskim, do której doszło w 1596 r. Jakkolwiek by się oceniało skutki tej unii kościelnej w życiu społeczno-politycznym, trzeba przyznać, że uni-tyzm jako wyznanie oficjalne, akceptowane przez państwo, usuwające zupełnie z życia oficjalnego prawosławie (które staje się religią ludu) przyczynia się do usunięcia ostatniej różnicy — wyznaniowej, jaka mogła dzielić społeczeństwo szlacheckie Wielkiego Księstwa i Korony.

W ten sposób wytworzył się jeden równy w prawach, obdarzony tymi samymi przywilejami stan szlachecki całej Rzeczypospolitej, tj. Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa, mający te same wzory w sferze polityki i gospodarki, a także w sferze świadomości: polską świadomość państwową, poczucie wspólnej identyfikacji obywatelskiej (obywatele Rzeczypospolitej Obojga Narodów), a od XVIII w. wspólnej identyfikacji narodowej (Polacy to szlachta całej Rzeczypospolitej, Polska to pojęcie obejmujące Koronę i Wielkie Księstwo. W tak ujednoliconej pod względem społecznym i wyznaniowym warstwie łatwo już dochodzi do masowej asymilacji językowej i kulturowej. Asymilacja ta przebiega w wyniku kontaktów dwóch grup narodowościowo--językowych: litewsko-ruskiej (językowo de facto ruskiej) i polskiej wewnątrz tej samej grupy społecznej — szlachty i w obrębie jednej państwowości — Rzeczypospolitej.

Użytkownicy języka polskiego i ruskiego — w myśl dzisiejszej teorii kontaktów językowych — obcując ze sobą w różnych i licznych, a społecznie istotnych okolicznościach przechodzili z jednego języka na drugi i stopniowo wytworzyli wspólny język trzeci jako wynik dostosowywania języka masowo osiedlających się w Wielkim Księstwie Polaków do miejscowego języka ruskiego oraz świadomego przejmowania języka polskiego przez Rusinów i zniszczonych Litwinów, ulegających przewadze kultury polskiej. Ów „trzeci język” to właśnie dialekt północnokresowy.

Dość szybko, bo od połowy XVI w. zaczął on przejmować także funkcję języka pisanego. Zanim w 1696 r. oficjalnie, na mocy ustawy sejmowej, został uznany za język urzędowy, to już do połowy XVII w. wysunął się na pierwsze miejsce, obejmując aż 65% dokumentów i usunął zupełnie język ruski, a od drugiej połowy XVII w. do końca XVIII w. objął aż 90% dokumentów, 10% pozostawiając łacinie.

Analiza językowa przedstawiana w tym szkicu opiera się na tekstach XVII—XVIII w., będących dokumentami sądowymi i urzędowymi, protokołami, zapiskami, inwentarzami majątkowymi wydanymi w latach 1864— 1915 w zbiorze Akty izdawajemyje Wilenskoju. Archeografczeskoju Kommissjeju t. I—IX. Z tekstów tych wyłania się bardzo bogaty obraz języka zbliżonego do codzienności, w którym wszystkie znane z późniejszych źródeł osobliwości dialektu północnokresowego znajdują wcześniejsze poświadczenie, szeroką dokumentację, pozwalającą na wnioski także ilościowe.

Szkic ten zawężamy tylko do płaszczyzny fonetyczno-fonologicznej badanego dialektu. Zauważamy w nim zjawiska czterech typów: I. Zjawiska ogólnopolskie tj. mieszczące się w ówczesnej normie językowej oraz przedstawiające rozwojowe tendencje polszczyzny ogólnej XVII i XVIII w.; II. Zjawiska ogólnopolskie, noszące jednak piętno archaiczności; III. Zjawiska nawiązujące do rdzennie polskich dialektów północno-polskich (mazowiecko-podla-skich), które najprawdopodobniej najintensywniej uczestniczyły w początkach dialektu północnokresowego; IV. Regionalne zjawiska, odróżniające dialekt północnokresowy od języka ogólnego tamtego czasu.

Zostały one przebadane także ilościowo i uznane za częste, jeśli stanowią 60% zapasów lub więcej, średnio częste — od 80—59% oraz rzadkie — poniżej 30%.

Z badanych tekstów wydobyto łącznie 40 osobliwych cech fonetycznych, w tym 25 polskich, tj. 21 ogólnopolskich i 4 dialektalne mazowiecko-podlaskie oraz 15 cech lokalnych północnokresowych.

1

* J. Ochmański, Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemiennej do XVI w., Poznań 1981,

2

s.    69—80 oraz J. Safarewicz, Rozmieszczenie nazw na -iszki na pograniczu slowiańskolitewskim, [w:] Studia językoznawcze, Warszawa 1966, s. 257—259.

3

Por. W. Wielhorski, Polska a Litwa, stosunki wzajemne w biegu dziejów, Londyn 1947, s. 50—51.