3 (144)

Wydaje się, że wystarczy ujęcie koncepcji federalizmu i konfederalizmu jako idei czy filozofii politycznych, przy których badaniu punktem wyjścia mogłaby być klasyczna, prosta definicja sformułowana przed ponad stu laty przez H.Sidgwicka: federacja oznacza państwo federalne, zaś konfederacja to związek niepodległych państw.^{1 2 3} Koncepcje te wyznaczają zarazem dwa główne kierunki rozwoju integracji europejskiej, które po zredukowaniu całej, czasami bardzo wysublimowanej, otoczki teoretyczno-ideologicznej, można streścić następująco:

I

-    fcderalizm oznacza integrację dążącą do stworzenia europejskiego państwa federalnego czy przynajmniej europejskiej federacji państw, wyposażonej w ponadnarodowe organy władcze przejmujące znaczną część, a docelowo większość uprawnień państw członkowskich (utożsamiane jest to także z tzw. modelem wspólnotowym),

-    konfederalizm oznacza integrację tworzoną na podstawie związku suwerennych państw, zachowujących swoje podstawowe kompetencje i realizujących współpracę o charakterze międzyrządowym (zgodnie z hasłem „Europa Ojczyzn” i tzw. modelem międzyrządowym).

Obie te filozofie nie tylko były obecne od zarania współczesnych procesów i zjawisk integracyjnych na naszym kontynencie, ale również, co należy ponownie podkreślić, odgrywały w ich kształtowaniu oraz przebiegu kluczową_ rolę. Przyjmowanie założeń federalistycznych bądź konfederalistycznych (nawet jeśli nie odwoływano się do nich wprost) stanowiło wyznacznik poglądów, dążeń i działań praktycznie wszystkich liczących się sił i ugrupowań politycznych, grup społecznych czy jednostek zaangażowanych w dzieło budowy zjednoczonej Europy, w tym także w jej wymiarze międzynarodowym.

⁴³ Powodowało to, że do chwili obecnej można* przyjmujące wielokrotnie formy mniej luba

Patrząc na ich założenia, koncepcje te zdają się mieć przeciwstawne:; i założenia, i cele - jak określił to A.Marszałek: „konfederalizm jest* przeciwieństwem federalizmu obserwować ich ścieranie się bardziej ostrych debat czy wręcz walki politycznej. Jednym z najnowszych^ przykładów mogą być reperkusje znanej wypowiedzi niemieckiego ministra spraw zagranicznych J.Fischera z maja 2000 r., zawierającej, skądinąd niezbyrt oryginalną, propozycję przyjęcia bardziej federalistycznych rozwiązarn w funkcjonowaniu Unii Europejskiej,⁴ jak również debaty toczone na forumn wspomnianego Konwentu mającego opracować wizję przyszłości UE.

Pojawia się zatem zasadnicza dla niniejszych rozważań kwestia: zgodnie z którym modelem — federal i stycznym czy konfederal i stycznym — przebiegały, przebiegają i najprawdopodobniej będą przebiegać (lub też powinny przebiegać) procesy integracji w ramach Unii Europejskiej? Jak widać, odpowiedź na to pytanie ma ważkie znaczenie nie tylko w historycznej perspektywie badawczej, ale co ważniejsze, może mieć ogromną wagę praktyczną w odniesieniu do teraźniejszości i przyszłości. Rozstrzygnięcie tej ^kwestii nie jest zadaniem prostym i musi przebiegać na dwóch szczeblach sukcesywnie następującej po sobie analizy obejmującej:

-    empiryczne zbadanie istnienia elementów dwóch koncepcji w funkcjonowaniu Wspólnot Europejskich/Unii Europejskiej,

-    próbę ujęcia obydwu koncepcji w perspektywie teoretycznej.

Badania empiryczne

Badania empiryczne szybko prowadzą do dosyć oczywistej konkluzji: federalizm i konfederalizm, pomimo zdawałoby się oczywistych różnic, w pewien paradoksalny sposób uzupełniają się, tworząc oryginalny, właściwy procesom integracji europejskiej konglomerat, przejawiający się w praktyce ich współistnieniem. Założenia oraz funkcjonowanie WE/UE były i są bowiem

oparte na swoistym modelu mieszanym, zawierającym elementy obydwu koncepcji.

Owa dwoistość jest widoczna, jeśli ujmuje się procesy integracji europejskiej w perspektywie ich rozwoju zarówno historycznego, jak i funkcjonalnego, czyli w odniesieniu do ewolucji systemu instytucjonalno-prawnego. Badając początkowe etapy funkcjonowania powstałych w latach 50. trzech Wspólnot: Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oraz Euratomu, większość badaczy widzi w nich, jak określił to M.Forsyth, „konfederacją ekonomiczną”.⁵ Tworzące je państwa w istocie podejmowały wspólnie określone przedsięwzięcia integracyjne (zgodnie z logiką poszczególnych etapów integracji gospodarczej),⁶ ale starały się przy tym zachować w jak największym stopniu swoje suwerenne uprawnienia, zwłaszcza w zakresie rozwiązywania konfliktów interesów narodowych oraz w dziedzinie kształtowania wspólnych polityk (szczególnie Wspólnej Polityki Rolnej). System instytucjonalny opierał się - zgodnie z zasadami modelu konfederal i stycznego - przede

45

Termin wielokrotnie stosowany w cytowanej pracy M.Forsytha. Por. także: W.Abelshauser,

57

1

political systems, eds. J.J.Hesse, V.Wright, Oxford 1996; F.Gross, Federacje i konfederacji europejskie. Rodowód i wizje, Warszawa 1994; M.Forsyth, Unions of States: the theory ani practice of confederation, Leicester 1981; A.Kwilecki, Idea zjednoczenia Europy, Poznań 1969.

2

   Cyt. za: M.Burgess, op.cit., s.253.

3

   A.Marszałek, Z historii europejskiej idei..., op.cit., s.143.

4

   J.Fischer, Quo vadis Europo?, „Gazeta Wyborcza”, 25.05.2000.

5

°^p.cit.

6

Dla przypomnienia: etapy te obejmują kolejno tworzenie strefy wolnego handlu, unii celnej (w przypadku WE wprowadzonej w 1968 r.), wspólnego rynku (Jednolity Rynek zaczął w pełni funkcjonować w 1993 r.), a następnie Unii Gospodarczej i Walutowej (symbolizowanej wprowadzeniem w 1999 r. wspólnej waluty euro), mogącej prowadzić do unii politycznej. W polskiej literaturze szerzej patrz: A.Z.Nowak, Integracja europejska..., op.cit., zwł. rozdz. 1 oraz P.Bożyk, J.Misala, M.Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, Warszawa 2001, rozdz. 13.