3 (2941)

i nie ma ono możliwości zaobserwować tego bezpośrednio, nie potrafi wyciągnąć właściwego wniosku. Jednak już w tym stadium dzied zaczynają przełamywać cen-trację; decentracja polega na odejściu od koncentracji na jednej, łatwej do zauważenia cesze fizycznej przedmiotu i wziędu pod uwagę także innych jego własności.

Siedmiolatek w doświadczeniu z lemoniadą demonstruje opanowanie pojęcia stałości (consen/ation): fizyczne właściwości przedmiotu nie zmieniają się, jeśli niczego do nich się nie doda lub niczego z nich nie ujmie, nawet jeśli zmieni się ich wygląd. Doświadczenie z lemoniadą dowodzi opanowania pojęcia stałości objętości; dzieci w tym stadium rozwijają również pojęcia stałości powierzchni, liczby i kształtu.

Chodaż dzieci uczą się używać logiki i wnioskować w rozwiązywaniu konkretnych problemów, to symbole, jakich używają w rozumowaniu, nadal pozostają symbolami konkretnych przedmiotów i zdarzeń, nie są natomiast abstrakcjami. Ograniczenia dziecięcego myślenia w tym stadium są dobrze widoczne w znanej grze w dwadzieścia pytań polegającej na zidentyfikowaniu przedmiotu poprzez zadanie możliwie najmniejszej liczby pytań osobie, która ma ten przedmiot na myśli. Dzied siedmio- i ośmioletnie zwykle zadają wyłącznie konkretne pytania w rodzaju; „Czy to jest ptak?” lub „Czy to jest kot?". Dzieci w stadium operacji konkretnych zwykle nie zadają, pytań abstrakcyjnych, takich jak: „Czy to lata?” lub „Czy to poluje?”.

Stadium operacji formalnych (od mniej więcej 11 lat). W tym końcowym stadium rozwoju poznawczego myślenie staje się abstrakcyjne. Adolescend (młodzież w wieku dorastania) zaczynają dostrzegać, że będąca ich udziałem rzeczywistość jest tylko jedną z wielu możliwych do wyobrażenia i zaczynają stawiać głębokie pytania o prawdę, sprawiedliwość i byt. Większość młodych ado-lescentów nabywa już wszystkie struktury umysłowe niezbędne do przejśda od myślenia naiwnego do dojrzałego. Sposób postępowania adolescentów i dorosłych w grze w dwadzieścia pytań pokazuje ich zdolność do używania abstrakcji i wykorzystywania strategii przetwarzania informacji, które nie sprowadzają się do prostego przypadkowego zgadywania. Nakładają posiadane struktury wiedzy na zadanie, zaczynając od szerokich kategorii, a następnie formułując i sprawdzając hipotezy w świetle posiadanej wiedzy o kategoriach i relacjach. Przechodzą od pytań opartych na kategoriach ogólnych („Czy to jest zwierzę?”) poprzez pytania o poakategorie („Czy to lata?”) do konkretnych domysłów („Czy to jest ptak?”) (Bruner i in., 1966).

Współczesne poglądy na rozwój poznawczy

Teoria Piageta o dynamicznym oddziaływaniu wzajemnym procesów asymilacji i akomodacji została powszechnie zaakceptowana jako wyjaśnienie sposobu, w jaki rozwija się dziecięcy umysł. Ustalone przez niego sekwencje rozwojowe zostały potwierdzone przez innych badaczy. Piagetowskie podejście stadialne do rozwoju poznawczego stało się modelem, na którym wielu psychologów opiera swoje rozumienie rozwoju innych procesów umysłowych i behawioralnych. Wspominaliśmy już

0    danych wskazujących na raptowne zmiany w aktywności EEC w lewej półkuli mózgowej w okresach odpowiadających niektórym ze stadiów wyróżnionych przez Piageta (Thatcher i in., 1987).

Jednakże współcześni badacze wypracowali nowe

1    lepsze sposoby badania rozwoju zdolności poznawczych dziecka. Badania te pokazały, że dzieci w każdym stadium są znacznie bardziej intelektualnie wyrafinowane niż sądził Piaget. Kwestionują też jego teorię o senso-motorycznych podstawach myślenia (J. Mandler, 1990) i zwracają się ku modelom rozwoju poznawczego opartym na przetwarzaniu informacji (Siegler, 1986). Te nowe badania wykorzystują bardziej zaawansowane technologie, rzetelniejsze wskaźniki badanych zmiennych oraz bardziej wyrafinowane układy eksperymentalne z udziałem wielu dzieci.

Nowe poglądy na rozwój percepcyjny i pojęciowy

Współczesne badania eksperymentalne prowadzą do następujących wniosków na temat rozwoju percep-cyjnego i pojęciowego:

•    Doświadczenie percepcyjne niemowląt i małych dzied charakteryzuje się większym stopniem uporządkowania, organizacji i spójnośd niż sądził Piaget. Niemowlęta są wrażliwe na wiele wzrokowych, słuchowych i dotykowych informacji o przedmiotach i zdarzeniach w ich otoczeniu fizycznym. Są one zdolne do koordynowania sensorycznych doznań pochodzących z różnych zmysłów.

•    Niemowlęta potrafią rozwijać wyobrażenia przedmiotów i zdarzeń, reprezentować je pod ich nieobecność oraz przypominać sobie przedmioty widziane w przeszłości a także mogą posiadać zdolność myślenia wyobrażeniowego, nie opartego wyłącznie na schematach sensomo-torycznych.

•    Piaget nie dokonywał rozróżnienia pomiędzy wykonaniem (rzeczywistym działaniem) a kompetencją (wiedzą) i, w ten sposób zakładał, że niezdolność do wykonania zadania werbalnie lub czynnościowo jest przejawem braku leżącej u jego podłoża kompetencji poznawczej. W niektórych z jego zadań małe dziecko mogło nie zrozumieć instrukcji werbalnych lub nie mieć wystarczającej motywacji do wykonania oczekiwanego złożonego działania. Nowsze badania wskazują, że różnica pojęciowego rozumienia

176 Rozdział 5 Rozwijające się dziecko

kajj. Rysunek 5.3. Bodźce wykorzystywane do

IfJ:    zademonstrowania, że niemowlęta

Obserwowane zdarzenie

Pręt poruszający się za klockiem

Bodziec testowy

Cały poruszający się pręt a

para poruszających się prętów

feSs    spostrzegają przedmioty i ich granice

:V.;    Trzymiesięczne niemowlęta rozwijają pojęcie przedmiotu i granic

przedmiotu, na co wskazują ich preferencje badane metodą habituacji. Habituowano przedstawiony w górnej części ilustracji 1.2:.’ widok pręta poruszającego się za klockiem drewna.

Następnie testowano dzieci za pomocą każdego z dwóch wariantów zadania przedstawionych niżej: poruszający się pręt bez klocka przed nim oraz dwa kawałki poruszającego się pręta, wyglądające jak pręt widziany pod i nad klockiem w pierwszej wersji. Niemowlęta w dalszym ciągu habituowały cały pręt, preferując patrzenie na „nowy" przerwany pręt. Nie przejawiały preferencji dla żadnego rodzaju nieruchomego pręta po zobaczeniu go za klockiem.

Czy możesz wyjaśnić w kategoriach kształtowania się pojęcia stałości obiektu w tym wieku, co oznacza ta preferencja?

między dziećmi w stadium przedoperacyjnym a dziećmi na poziomie operacji konkretnych może w rzeczywistości być różnicą w zakresie pamięci krótkotrwałej (Case, 1985). Dzieci z poziomu przedoperacyjnego są niezdolne do wykonania zadań, które przekraczają pojemność ich bardziej ograniczonego systemu pamięci nawet wówczas, gdy rozumieją podstawowe pojęcia wykorzystywane w zadaniu.

• Badania przeprowadzone z zastosowaniem nowych strategii badawczych oraz lepszych miar zmiennych zależnych, takich jak habituacja - dyshabituacja pokazują, że niemowlęta wiedzą znacznie więcej, niż mogą nam powiedzieć oraz że sposób myślenia małych dzieci nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w miarach testowych. Gdy sytuacja i zadanie zostają zmienione, okazuje się, że dzied w stadium przedoperacyjnym potrafią robić to, czego zdawały się nie potrafić przełamują swój egocentryzm, rozróżniają między światem fizycznym a psychicznym oraz decentrują swe spostrzeżenia.

W jednym ze studiów habituowano reakcję ssania jednomiesięcznych niemowląt zależnie od gładkiej lub nierównej powierzchni smoczka, przy czym nie widziały one smoczków. Kiedy pokazano im obydwa rodzaje smoczków, niemowlęta patrzyły dłużej na ten smoczek, który poznały dotykowo, mając go wcześniej w ustach (Meitzoff i Borton, 1979; Wałker-Andrews i Gibson, 1986). Jest to jasnym dowodem bardzo wczesnej koordynacji sensorycznej i wzrokowego rozpoznawania przedmiotów poznanych dotykowo, lecz nigdy przedtem nie widzianych.

Niemowlęta trzymiesięczne spostrzegają przedmioty jako trwałe i mające granice: potrafią wyróżnić przedmioty z tła.

W innym eksperymencie poruszano wielokrotnie patykiem w obie strony za drewnianym klockiem aż do czasu wystąpienia habituacji. Następnie badanym dzieciom pokazano dwie wersje patyka poruszającego się jak poprzednio, lecz bez klocka. Wjednej wersji użyto pojedynczego patyka, w drugiej użyto dwóch patyków - jednego nad, a drugiego pod miejscem, w którym poprzednio znajdował się klocek (zob. rys. 5.8). Którą wersję wolały niemowlęta? Wolały tę z przerwanym prętem od lepiej znanej wersji z całym patykiem, do której już się przyzwyczaiły. Potrafią zatem określić granice przedmiotu poprzez spostrzeżenie przemieszczania się obiektów względem siebie (Kellman i Spelke, 1983; Spelke, 1988).

Obecnie wiemy, że niemowlęta w wieku 3 miesięcy, a być może nawet młodsze, rozwijają pojęcie stałości przedmiotu. Najwidoczniej rozumieją podstawową zasadę, że stałe przedmioty nie mogą przenikać przez inne stałe przedmioty; gdy myślą, że spostrzegają takie właśnie zdarzenie, dają znać eksperymentatorowi, że jest to niemożliwe. To ważne odkrycie demonstrowano wielokrotnie z użyciem różnych zadań zaprojektowanych przez badaczkę z Uniwersytetu Illinois Renee Bail-iargeon (1987a, 1987b). W trakcie jednego z takich zadań badano u dzied występowanie reakcji zdziwienia w zależności od tego, czy obserwowały sekwencję zdarzeń możliwych czy też niemożliwych.

Niemowlęta były sadzane przed dużym pudłem. Na wprost nich znajdował się niewielki ekran, a na lewo od niego długa rampa. Niemowlęta oglądały następujące wydarzenie: ekran unosił się w górę (tak że mogły zobaczyć, że nic się za nim nie kryje) a potem opadał na swoje miejsce. Samochodzik staczał się po rampie

Rozwój poznawczy 177