341 (9)

Rzeźba przed Konstantynem 341

nionej postaci, czasem jako pendant do motywu rybaka i w zwykłym zespole pogańskiej symboliki pogrzebowej; tak jest na wspomnianych wyżej sarkofagach z Rawenny i z Santa Maria Antiąua. Nowy Testament występuje tutaj wtórnie, jak gdyby przywołany przez poprzednio istniejący temat, niekiedy modyfikując ów temat przez nadanie większej precyzji jego treści, jak na przykład na przechowywanej w Rzymie pokrywie sarkofagu ze Spoleto, gdzie łódź staje się bardzo wyraźnie łodzią Kościoła. Ale jest to zjawisko wyjątkowe. Częściej łódź stanowi element małej kompozycji, również specyficznie chrześcijańskiej, ilustrującej dzieje Jonasza. Tak przedstawia się to na sarkofagu z kościoła Santa Maria Antiąua, gdzie obok statku widoczny jest potwór morski i prorok, którego zwierzę właśnie wyrzuciło i który wypoczywa na brzegu (fot. 38). Jednakże stojący obok Jonasza i jego statku Neptun z trójzębem świadczy, że punktem wyjścia był motyw z repertuaru klasycznego, który na skutek pokrewieństwa formalnego przyciągnął ku sobie ten właśnie epizod biblijny. Raz jeszcze możemy tutaj uchwycić na gorąco proces, dzięki któremu stereotypowe wątki pogańskie, figurujące we wzornikach rzeźbiarzy, nabrały elastyczności, zostały podretuszowane i rozwinięte w.duchu coraz większej precyzji. Stanowią one coś w rodzaju pierwotnego stelażu, na którym będą modelowane sceny biblijne i ewangeliczne.

Historia Jonasza jest pod tym względem szczególnie pouczająca jako pierwszy temat biblijny, który zrobił karierę w chrześcijańskiej rzeźbie (fot. 101, 102) i jeszcze przed okresem Konstantyna cieszył się powodzeniem, jakiego nie zaznała żadna inna scena Starego czy też Nowego Testamentu. Oczywiście, u źródeł tego przedstawienia, jak w przypadku Dobrego Pasterza, znajdziemy słowa ewangelii. Jonasz jest najwyrazistszym symbolem Chrystusowego zmartwychwstania' i, ogólnie biorąc, zmartwychwstania wiernych: ..Jak bowiem «Jonasz był trzy dni i trzy noce we wnętrzu wielkiej ryby» ,¹⁰ tak Syn Człowieczy będzie trzy dni i trzy noce w sercu ziemi.”¹¹ Ale dlaczego rzeźbiarze i malarze nie przedstawiali od razu wprost samego zmartwychwstania, tak jak dosyć wcześnie, bo już na sarkofagu z Santa Maria Antiąua, ukazali chrzest Chrystusa? I dlaczego, skoro już wybrali Jonasza, zamiast po prostu pokazać potwora, jak wyrzuca proroka, co w zupełności oddałoby symboliczne znaczenie tego epizodu, często odtwarzali ten motyw z takim bogactwem szczegółów narratywnych, że trzeba je uznać za wyjątkowe w tym pierwszym stadium sztuki chrześcijańskiej? Na sarkofagu 119 z Lateranu cykl Jonasza rozwija się w całej pełni: występuje tam statek, z którego rzucono proroka w morze, potwór, który go połyka; drugi potwór, który go wyrzuca; a wreszcie klasyczna scena: Jonasz odpoczywa pod krzewem w otoczeniu scen pasterskich i morskich, tak ulubionych przez ówczesną sztukę pogańską. Gdy zanalizujemy szczegółowo tę kompozycję, jasne się staje, że Jonasz nie miałby takiego powodzenia, gdyby sztuka świecka nie dostarczyła ubogim w inwencję artystom wszystkiego, co było im potrzebne do wyrażenia