40

1. Uwagi ogólne

Fleksja jest działem morfologii, który opisuje odmianę wyrazów, czyli działanie i efekty reguł fleksyjnych. O regułach tych wiemy już, że są to takie reguły morfologiczne, które muszą być stosowane do pewnych klas Ieksemów dla wyrażenia odpowiednich funkcji językowych, a ich efekty są w wysokim stopniu regularne funkcjonalnie i formalnie. Podlegają im nie wszystkie leksemy języka polskiego, lecz znaczny ich zbiór zgrupowany w częściach mowy, które z tego względu nazywamy odmiennymi częściami mowy. Są to: rzeczowniki, przymiotniki, względniki, liczebniki i czasowniki.

1.1. Paradygmat fleksyjny

Odmiana Ieksemów polega na obowiązkowej wymianie morfemów fleksyjnych przy tym samym morfemie leksykalnym lub połączeniu morfemu leksykalnego ze słowotwórczym, por. nasze wcześniejsze przykłady ran-a, ran-y, ran-ę, ran-ą, ran-0 itd., syn+(e)k-0, syn+k-a, syn+k-owi, syn+k-u itd., lecz-yć, lecz-ył, lecz-y, lecz-ą, lecz-ąc itd. Każda taka wymiana daje odrębną strukturę morfemową, nazywaną formą fleksyjną lub wyrazem gramatycznym danego leksemu. Tworzą one łącznie zamknięty układ, dokładnie określony co do ilości i jakości form oraz ich funkcji językowych, zwany paradygmatem fleksyjnym. Właśnie udział morfemów gramatycznych w tworzeniu tego zamkniętego układu stanowi ich cechę wyróżniającą jako morfemów fleksyjnych (w przeciwieństwie do morfemów słowotwórczych). Wielkość i jakość paradygmatu, tj. zasób od-

a

powiednich form, które go tworzą, zależy od tego, jakie różnice funkcji składniowej i znaczeniowej Ieksemów tworzących wypowiedzi wyrażane są w sposób konieczny i maksymalnie regularny. Ten sposób wyrażania różnic funkcji składniowych i znaczeniowych Ieksemów nazywamy kategoriami fleksyjnymi, natomiast poszczególne różnice powyższych funkcji wyrażane w ramach danej kategorii fleksyjnej nazywamy wartościami tej kategorii. Każda wartość danej kategorii wynika z regularnej opozycji funkcjonalnej względem pozostałych wartości i łącznie tworzą one sieć wzajemnych uwarunkowań. Kategoria fleksyjna musi więc posiadać przynajmniej dwie wartości. Zasób kategorii fleksyjnych, ich funkcje i liczba wartości każdej z nich jest z góry przewidziana dla poszczególnych części mowy. I tak kategoriami fleksyjnymi rzeczowników są kategorie przypad-ka i liczby, przymiotników i wzgłędników ~ kategorie przypadka, liczby i rodzaju, liczebników - kategorie przypadka i rodzaju, czasowników -kategorie czasu, osoby, trybu, liczby, rodzaju i finitywności. Ich funkcje i wartości omówimy w kolejnych częściach tego rozdziału.

Kategorie fleksyjne wraz z ich funkcjami i wartościami wyznaczają paradygmat funkcjonalny wszystkich Ieksemów danej części mowy. Stanowi on rodzaj tabeli, która teoretycznie zawiera tyle pól, ile wynosi iloczyn wartości wszystkich kategorii fleksyjnych właściwych tej części mowy. Każdemu polu przysługuje taka funkcja gramatyczna (tu: fleksyjna), jaka wynika z iloczynu wartości, które je wyznaczają. Rozpatrzmy to na przykładzie paradygmatu rzeczownika. Jak już wiemy, jego kategorie fleksyjne to kategoria przypadka i kategoria liczby. Kategoria przypadka ma siedem wartości: mianownik (M), dopełniacz (D), celownik (C), biernik (B), narzędnik (N), miejscownik (Mc) i wołacz (W); kategoria liczby ma dwie wartości: pojedynczą (lp) i mnogą (lm). Ilość pól paradygmatu funkcjonalnego rzeczownika wynosi więc 7 razy 2 = 14; funkcję gramatyczną każdego pola wyznacza kombinacja wartości obu kategorii, czyli M lp, D lp itd. ... Mc lm, W lm.

W polskiej fleksji występują jednak liczne sytuacje, kiedy ilość pól paradygmatu funkcjonalnego różnych grup Ieksemów jest znacznie mniejsza, niżby to wynikało z teoretycznych możliwości przewidzianych dla danej części mowy. Powody tych redukcji są różne, np. znaczenie pewnych klas Ieksemów i kategorii fleksyjnych, sposób wyrażania tych kategorii, a także normy ustalone tradycją. Charakterystycznym przykładem jest paradygmat funkcjonalny czasownika, w którym np. kategoria czasu jest ograniczona do trybu oznajmującego, przy czym u czasowników dokonanych wykluczona jest wartość czasu teraźniejszego; kategoria osoby jest