41

h. socjnli-zacyjnn--wycluł-wawczn

stwarzają coraz większe trudności formalnym instytucjom powołanym do przeciwdziałania im. Wzmożona ruchliwość geograficzna i ogólna mobilność w skali kraju oraz w skali międzynarodowej czyni kontrolę mniej skuteczną. Nastąpił ogólny kryzys kontroli społecznej na wszelkich poziomach. Dalszy wzrost niewydolności kontroli społecznej prowadziłby do znacznego nasilenia patologii w społeczeństwach - tym bardziej, że w świecie współczesnym maleje również kontrola wewnętrzna poszczególnych jednostek (samokontrola) wynikająca z mniej skutecznej internalizacji norm i wzorów właściwego postępowania. A więc także problem poprawnej i skutecznej socjalizacji - w tym również socjalizacji rodzinnej - należy uznać za jeden z najistotniejszych problemów współczesności.

Socjalizacyjno-wychowawcza funkcja rodziny uległa w czasach cywilizacji współczesnej znacznym przekształceniom. Jej zakres uległ zawężeniu ze względu na obszar działania innych instytucji, ale w tym zawężonym zakresie zwiększyły się znacznie jej socjalizacyjno-wychowawcze zadania ze względu na bardziej skomplikowane warunki społeczne świata współczesnego i zwiększone wymagania edukacyjne. Ze względu na zasadniczą rolę socjalizacji prymarnej w rozwoju człowieka rodzina odgrywa kluczową rolę w tej socjalizacji (M. Tyszkowa 1985, 1990). Można przy wołać tu w znacznej mierze zweryfikowaną już hipotezę, iż nieprawidłowe zachowania jednostki (z patologicznymi włącznie) mają przede wszystkim swe źródło w sytuacji rodzinnej - mam głównie na myśli rodzinę pochodzenia, ale również rodzina prokreacji może zakłócać funkcjonowanie jednostki, a nawet jej funkcjonowanie patologizować (Z. Tyszka 1976). Ujmując zagadnienie w skali masowej prawidłowa socjalizacja dokonywana przez miliony rodzin ma istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa, a nieprawidłowa rodzinna socjalizacja powoduje nasilenie zjawisk patologicznych w jego ramach, które jest szczególnie widoczne w opisanych powyżej warunkach współczesności, sprzyjają one bowiem rozprzestrzenianiu się zjawisk patologii społecznej. Poza wymienionymi już sprzyjającymi patologii przesłankami zwrócić by jeszcze należało uwagę na coraz większą brutalizację treści przekazywanych przez współczesne środki masowego przekazu, szczególnie przez telewizję i kasety magnetowidowe (ale nie tylko). Jak wynika z przeprowadzonych już za granicą badań treści te wywierając bardzo ujemny wpływ szczególnie na osobowość dzieci, powodują wysoce niekorzystne dla rozwoju osobowości emocje, a także agresywne postawy i zachowania (A. Krzemiński 1994). Znalezienie sposobów przeciwdziałania temu zjawisku należy uznać za jeden z najistotniejszych problemów współczesnego wychowania, także i wychowania w rodzinie. Zakazy dotyczące środków masowego przekazu wydają się być nieskuteczne - zwłaszcza w warunkach zakładającej współzawodnictwo ekonomiczne gospodarki rynkowej, wymuszającej także rywalizację między mass mediami, zabiegającymi o widzów

MK

i czytelników. Ze względu na współczesną globalność przekazu skuteczność taką mogłaby zapewnić jedynie ogólnoświatowa dyktatura, za którą - mam ; nadzieję - nikt nie tęskni. Kwestię - jak sądzę - można jedynie, choćby : częściowo, rozwiązać przez umiejętne wychowanie młodych odbiorców, pomagając im zinternalizować odpowiedni system wartości i zainteresowań, dzięki któremu sami młodzi widzowie i czytelnicy dokonywaliby odpowiedniej selekcji. Zadanie jest niewątpliwie bardzo trudne, niemniej pedagogika, psychologia i socjologia powinny zmierzać do wypracowania odpowiedniego, skutecznego systemu postępowania. Postęp nauk społecznych powinien mieć też swój praktyczny wymiar.

Uwidoczniła się wyraźna emancypacja dzieci w rodzinie, zwiększył się ich zakres swobody i niezależności - zwłaszcza jeśli chodzi o młodzież. Relatywnie zmniejszył się świadomy wpływ rodziców na dzieci, ale w zacznie mniejszej mierze uległy zmniejszeniu wpływy wewnątrzrodzinnej spontanicznej socjalizacji. Rodzina w dalszym ciągu silnie oddziałuje na dzieci, jakkolwiek nastąpiła w jej ramach indywidualizacja oddziaływań ze względu na różnicowanie się postaw życiowych matek i ojców oraz ich działań wychowawczych. Procesy te silniej zaznaczają się w innych krajach niż w Polsce.

O zmianach funkcji kulturalnej w rodzinach współczesnych była już mowa. Warto jeszcze zaakcentować, że nastąpiło zróżnicowanie aktywności kulturalnej członków rodziny, nawet na terenie domu rodzinnego.

Ogromnie zyskała na znaczeniu emocjonalno-ekspresyjna funkcja rodziny, między innymi ze względu na wzrost rangi uczuć wyższych w rodzinie (miłość). Innym powodem tego zjawiska są coraz mniejsze możliwości współczesnego człowieka w zakresie uzyskania emocjonalnego wsparcia ze strony innych grup wspólnotowych poza rodziną. Rodzina w coraz większej mierze jest środowiskiem utrzymującym równowagę emocjonalną człowieka, zapewniającym mu higienę psychiczną i poczucie bezpieczeństwa. Jest główną sceną, na której mogą być eksponowane niepowtarzalne cechy jednostki i zyskiwać aprobatę, uznanie ze strony innych członków rodziny (ekspresja osobowości). Im rodzina jest mniej zdezorganizowana i konfliktowa, tym skuteczniej wypełnia funkcję emocjonalno-ekspresyjną wobec swych członków. Harmonijne pożycie w małżeństwie i poprawna, ciepła atmosfera w rodzinie mają ogromne, nie dające się przecenić znaczenie w życiu człowieka - zarówno w jego życiowym funkcjonowaniu jak i subiektywnych odczuciach.

Obecnie obserwujemy też znaczne zmiany w .świadomości społecznej dotyczącej życia rodzinnego i seksualnego (Z. Tyszka 1982). Dostrzegalna jest coraz większa wyrozumiałość dla przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych. Wzrosła znacznie tolerancja wobec osób rozwiedzionych, niezamężnych matek oraz par niezalegalizowanych. Wzrosła tolerancja

M‘>

/•. cnu' nalnoi prcsyjn-

\