44

92

MORFOLOGIA

nizm jej działania polega na tym, że wyrazy należące do wymienionych części mowy, przede wszystkim czasowniki, narzucają rzeczownikowi swoje wymagania co do jego formy, por. Jan pisze referat-0 H słucha referat-u H przysłuchuje się referat-owi H mówi o referaci-e itp. (por. „Składnia”, s. 250).

Wspomnieliśmy wyżej, że kategoria przypadka posiada w języku polskim siedem wartości: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzę-dnik, miejscownik i wołacz. Wymaga to jednak uzasadnienia, ponieważ żaden z polskich rzeczowników nie dysponuje siedmioma odrębnymi końcówkami dla wyrażenia każdego przypadka; innymi słowy: każdy rzeczownik ma formy synkretyczne. Jednakże formy synkretyczne wypadają w różnych miejscach paradygmatu w zależności od rodzaju gramatycznego rzeczownika. Bierze się to stąd, że różne klasy rodzajowe rzeczowników mają niejednakowy rozkład form w tych samych kontekstach. Uznajmy za konteksty sprawdzające następujące fragmenty zdań z czasownikami i dokonajmy ich uzupełnień rzeczownikami:

1.	To jest (są)... brat; pies;	stół',	auto’,	ręka;	(ci)	państwo',	sanie
2.	Brakuje mu... hrata\ psa;	stołu;	auta;	ręki;	(tych)	państwa',	sań
3.	Przyglądam się... bratu; psu;	stołowi;	autu;	ręce',	(tym)	państwie,	saniom
4.	Widzę... brata\ psa\	stół',	auto',	rękę;	(tych)	państwa',	sanie
5.	Zachwycam się... bratem; psem;	stołem;	autem;	ręką;	(tymi)	państwem;	saniami
6.	Opowiadam o... hracie\ psie\	stole',	aucie;	ręce;	(tych)	państwu;	saniach
7.	Hej!... hracie\ psie;	stole',	auto',	ręko;		państwo',	sanie

Porównanie wyróżnionych kursywą form synkretycznych wszystkich kolumn pokazuje, że żadnego z przyjętych kontekstów nie można zredukować, wyznaczają więc poszczególne wartości kategorii przypadka. Odpowiadają one kolejno podanym wyżej nazwom.

Wśród siedmiu przypadków polskich dwa wyróżniają się szczególnymi własnościami składniowymi; są to wołacz i mianownik. Forma wołacza,

FLEKSJA. ODMIANA RZBC

WÓW

której używamy jako apelu do odbiorcy (w szczególnych sytuacjach może nim być przedmiot martwy) i do wyrażenia emocji, może sama lub z podrzędnymi wyrazami stanowić samodzielną wypowiedź lub współwy-stępuje z formą 2. osoby czasownika, np. Zosiu!, mój piesku!, moja biedna głowo!; Janku, musisz iść do szkoły. Natomiast forma mianownika jako jedyna spośród form wymaganych przez czasowniki wywiera wpływ na ich formę fleksyjną, narzucając im własny rodzaj i liczbę, por. Jan spał H Maria spała H chłopcy spali // dzieci spały, wobec Janowi // Marii U ludziom powodziło się dobrze, gdzie przy celowniku forma czasownika nie ulega zmianie (por. „Składnia”, s. 251).

Zauważmy na koniec, że forma miejscownika jest zawsze poprzedzona przyimkiem ze zbioru, do którego należy nasze przykładowe o, np. o / przy / na l w stole, liściu, głowie, oknie, saniach; miejscownik jest więc zawsze wymagany przez odpowiedni przyimek. Formy pozostałych przypadków -obok innych wyrazów - mogą być również wymagane przez przyimki należące do odrębnych zbiorów, np. jak / niż + M, do + D, ku / przeciw + C, za / na + B, ndd / przed / z + N. Przyimki wraz z formami rzeczowników tworzą łącznią tzw. wyrażenie przyimkowe (por. „Składnia”, s. 230).

I

I

i

2.1.3. Kategoria liczby

Kategoria liczby wnosi do fleksji rzeczownika regularne zróżnicowanie znaczeniowe: informuje ogólnie o liczebności zbioru przedmiotów i zdarzeń nazywanych danym rzeczownikiem. Posiada dwie wartości: liczbę pojedynczą, informującą o zbiorze jednoelementowym, i liczbę mnogą, informującą o zbiorze ponadjednoelementowym, por. stół: stoły. W sposób naturalny może się ona odnosić do rzeczowników, które oznaczą) ą przedmioty fizyczne o określonym kształcie, np. DOM, PIES, STUDENT, oraz jednostkowe, ograniczone czasowo zdarzenia, np. WDECH, KROK, STUKNIĘCIE, bo tylko takie zjawiska da się liczyć. Tę grupę rzeczowników nazywamy policzalnymi. Ich przeciwieństwo stanowią rzeczowniki, które oznaczają zjawiska nieposiadające powyższych cech, a więc tzw. substancje, np. WODA, WAPNO, MLEKO, TLEN, POMYJE, i własności, procesy, stany, np. DOBROĆ, APETYT, CHODZENIE, URODZINY. Są to rzeczowniki niepoliczalne, którym fleksyjną kategoria liczby nie przysługuje. Mają one najczęściej końcówki liczby pojedynczej - są to sin-gularia tantum, lub rzadziej końcówki liczby mnogiej (por. pomyje, fusy, urodziny) - są to pluralla tantum. Istniejące w polszczyźnie formy (te)