46

Slonisłow Trembecki    Julian Ursyn Niemcewicz    Franciszek Zabłocki

Stanisław Trembecki

(ok. 1 739-181 2) - uchodzi za jednego z najwybitniejszych poetów doby stanisławowskiej. Był osobistym sekretarzem Stanisława Augusta Poniatowskiego. Mimo niewątpliwego talentu swoją twórczość poetycką traktował jako zajęcie poboczne, często tworzył pod pseudonimami. Do jego najbardziej znanych dzieł zalicza się poemat opisowy So-fiówka. Pisał też bajki i ody, nieobca mu była również dworska poezja rokokowa.

Julian Ursyn Niemcewicz

(1757 lub 1758-1841) - tworzył dramaty, powieści i poezję. Jest autorem jednego z najważniejszych polskich dramatów doby oświecenia Powrotu posła. Spod jego pióra wyszły także Śpiewy historyczne, jedna z najpopularniejszych polskich książek XIX w.

Franciszek Zabłocki

(1 752-1821) - najznakomitszy dramaturg polskiego oświecenia, komediopisarz, autor ponad 50 sztuk, będących zazwyczaj przeróbkami autorów zagranicznych, głównie francuskich. Najciekawszą jego komedią jest Fir-cyk w zalotach. Zabłocki był

także tłumaczem z francuskiego i angielskiego.

Denis Diderot (1713-1784)

- filozof, uczony, pisarz francuski, zwolennik materializmu i deizmu, uprawiał działalność naukową, publicystyczną, krytyczną i literacką. Tzw. wielki encyklopedysta, autor powiastek filozoficznych, takich jak Kubuś Fatalista i jego pan, To nie bajka.

Jean Jacąues Rousseau

(1712-1778) - czołowy przedstawiciel i teoretyk francuskiego sentymentalizmu, pisarz, filozof i pedagog, współtwórca Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. Sławę przyniosła mu jego Rozprawa

Jean Jacąues Rousseau

o naukach i sztukach, napisana na konkurs Akademii w Dijon. Najważniejsze jego utwory to Umowa społeczna, gdzie zawarł wykładnię swojej filozofii oraz Julia, czyli Nowa Heloiza - powieść epi-stolograficzna opisująca dzieje nieszczęśliwej miłości.

Wolter, właśc. Franęois Marie Arouet (1694-1778) - autor tragedii (Zaira), eposu (Henriada), powiastek filozoficznych (Kandyd, czyli optymizm). Wszystkie dzieło Woltera cechuje krytycyzm, tolerancja, republikanizm, li-bertynizm, racjonalizm i de-izm. Ten zespół cech nazwano od jego nazwiska terminem wolterianizm.

Denis Diderot

Terminy literackie i pojęcia

bajka - jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej; wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje bajek: epigramatyczne i narracyjne; pierwsze charakteryzują się zwięzłością formy, za twórcę tego typu bajki uważa się żyjącego w VI w. p.n.e. Greka Ezopa; bajki narracyjne, dłuższe jako pierwszy tworzył Jean La Fontaine; najczęściej spotyka się bajki zwierzęce; ich bohaterami są zwierzęta, które reprezentują różne typy ludzkie bądź pewne cechy charakteru (zalety i wady); cechą charakterystyczną bajki jest morał, czyli wyrażone wprost bądź tylko zasugerowane pouczenie

satyra - utwór literacki ośmieszający i piętnujący wady ludzkie, autorytety, instytucje, stosunki społeczne; ma charakter krytyczny, jej autor nie przedstawia sposobu zmiany ośmieszanego stanu rzeczy; satyra wykorzystuje karykaturę, parodię, groteskę, często wyolbrzymia krytykowane zjawiska; rodowód tego gatunku wywodzi się z antyku rzymskiego, uprawiał go między innymi Horacy

poemat heroikomiczny - gatunek poezji epickiej obejmujący utwory będące parodiami eposu bohaterskiego; efekt komiczny powoduje połączenie wysokiego stylu z błahą treścią; gatunek ten ukształtował się w starożytnej Grecji; za utwór reprezentacyjny można uznać Ba-trachomyomachia (Wojna żab z myszami) z V w. p.n.e.; w literaturze polskiej nawiązaniem do tego poematu jest Myszeida Ignacego Krasickiego; do najbardziej znanych oświeceniowych poematów heroikomicznych należą poza tym Monachomachia i Antymonachomachia Krasickiego

sielanka - utwór poetycki opisujący w wyidealizowany sposób życie pasterzy, rolników; najczęściej ma ona postać lirycznego monologu z wplecionymi partiami dialogowymi; za twórcę tego gatunku uważa się Teokryta, greckiego poetę żyjącego w III w. p.n.e.; rzymski pisarz Wergiliusz uczynił przedmiotem sielanki życie pasterzy w Arkadii, stąd się wzięło rozumienie tej krainy jako miejsca wiecznej szczęśliwości

powieść utopijna - gatunek literatury dydaktycznej, jej przedmiotem jest opis idealnego społeczeństwa, opartego na równości i sprawiedliwości, w którym wszystkie państwowe instytucje działają bez zarzutu i służą obywatelom; nazwa gatunku pochodzi od tytułu dzieła

Thomasa Morusa Utopia; ukształtował się on w renesansie, jednak jego źródeł należy szukać w dziele Platona Państwo oraz innych starożytnych traktatach filozoficzno-politycznych, między innymi Arystotelesa; pierwszą polską powieścią utopijną były Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego

powieść epistolarna - odmiana powieści utrzymanej w formie listów wymienianych przez głównych bohaterów, niekiedy przeplatana z fragmentami pamiętnika; popularność tej formy zmalała w XIX wieku wraz z wprowadzeniem wszechwiedzącego narratora; jedną z najbardziej znanych powieści epistolarnych jest Julia, czyli Nowa Heloiza Jeana Jacąuesa Rousseau

powiastka filozoficzna - gatunek literacki, w którym najważniejsza staje się wykładnia filozoficzna podporządkowująca sobie fabułę; przedstawione wydarzenia mają charakter przykładów opatrzonych komentarzem, zmuszającym do głębszej refleksji, do przyjęcia postawy krytycznej wobec prawd, które zdają się być niepodważalne; jako samodzielny gatunek ukształtowała się w oświeceniu

paszkwil - utwór, zwykle anonimowy lub publikowany pod pseudonimem, wymierzony przeciw konkretnej osobie, mający na celu jej wyszydzenie, skompromitowanie w oczach opinii publicznej; jest jednym z narzędzi satyry politycznej

komedia obyczajowa - forma komedii satyrycznej obejmująca utwory, w których przedmiotem ośmieszającego przedstawienia jest obyczajowość określonego społecznego środowiska, obowiązujące w nim konwencje współżycia i motywacje postaw oraz przywary moralne jego przedstawicieli

komedia polityczna - odmiana komedii satyrycznej będąca formą krytyki określonych środowisk politycznych, władzy i jej metod rządzenia; jednocześnie krytykuje często istniejące stosunki społeczne

poemat opisowy — rodzaj poematu wykorzystujący przede wszystkim statyczne opisy, głównie przyrody; nawiązuje do starożytnej poezji bukolicznej i różnych odmian sielanki