49

kiedy ludzie godzili sprzeczne zasady i zachowania, niech zastanawiają się psychologowie społeczni. Te dualizmy przynależności do zbiorowości anta-gonistycznych w innych krajach komunistycznych były liczniejsze i prowadziły do powikłań jednoznacznie tragicznych. Symbolem takiego tragicznego skutku przynależności do grup antagonistycznych został Pawlik Morozow -ukraiński komsomolec, któremu poczucie organizacyjnego obowiązku nakazało zadenuncjować własnych rodziców, którzy ukryli zboże przed przymusowym kontyngentem, zapewne po to, aby nakarmić także swego syna Pawlika. Rodziców rozstrzelało NKWD, a Pawlika Morozowa ukamienio-wała społeczność lokalna. Młody komsomolec doczekał się pomnika, a pedagogika społeczna dowodu na to, że zniszczenie więzi pierwotnych rodzi patologię. Także dowodu na to, że ład społeczny nie może być budowany przez niszczenie naturalnych więzi społecznych.

Społeczność lokalna miasta i wsi

Miasto i wieś to najbardziej typowe środowiska wychowawcze w Polsce, albo inaczej - najbardziej typowe obszary przestrzeni życiowej, na których kształtują się jakże odmienne kultury, obyczajowość, system stosunków społecznych i stylów wychowania. Wbrew tryumfalnym zapowiedziom ustroju socjalistycznego nie znikły różnice między miastem a wsią. Tak zwane procesy urbanizacji spowodowały przeniesienie na wieś tych elementów życia miejskiego, które są raczej marginesem kultury, np. młodzieżowych subkultur, niektórych wzorów konsumpcji. Owszem, dokonał się niewątpliwy postęp cywilizacyjny wsi, ale w tym samym czasie, w porównywalnych wskaźnikach, miasto dokonało jeszcze większego skoku. Tak więc analizy porównawcze życia miasta i wsi są dla wsi jednoznacznie negatywne. Jest to ciągle środowisko wyraźnie upośledzone, jeśli upośledzenie mierzyć wskaźnikami kultury materialnej i cywilizacji technicznej. Jeszcze bardziej pesymistycznie wyglądają warunki życia na wsi, jeśli mierzyć je poziomem życia kulturalnego i oświatowego. Od lat 70. obserwuje się stałą degradację kulturową i oświatową wsi. Znika system oświaty dorosłych, biblioteki, placówki rekreacyjne i kulturalne, ostatnio także placówki wychowania przedszkolnego. Wskaźniki skoiaryzacji na poziomie ponadpodstawowym są alarmujące. Obserwowane poczynania rządu z lat 1990-1992 wskazują albo na ignorancję, albo na brak wyobraźni lub odpowiedzialności.

Struktura osiedleńcza Polski i struktura zawodowa wykazuje znamiona stabilności. Trzeba więc na Polskę patrzeć jako na kraj o dwu odmiennych typach środowisk społecznych i wychowawczych. Oba są nośnikami godnych uwagi wartości. Oba trawią różnorodne zagrożenia i patologie. W obu obserwować można niepokojące kierunki przemian. Oprócz globalnych warunków rozwoju ekonomicznego na ową rzeczywistość i kształt przyszłości wpływ mogą mieć polityka społeczna i pedagogika społeczna.

\

Miasto

Ęfc Miasto, choć jest wtórną formą przestrzennego bytowania człowieka, Słcześnie skupia jednak w większości krajów Europy większą część mieszkańców. Stanowi także specyficzne środowisko społeczne i wychowawcze. Rozróżnienie miasta i wsi wedle kryterium administracyjnego jest poznawczo zupełnie bezpłodne. Co roku w Polsce kilkanaście miejscowości uzyskuje nominację miejską, a kilkanaście innych jest degradowanych do roli wsi. Zmieniają się ich atrybuty administracyjno-prawne, nie zmienia się natomiast społeczne środowisko, struktura demograficzna, sieć międzyludzkich powiązań i poziom kultury. Granica między miastem a wsią jest kategorią umowną i dla pedagogiki społecznej wyznaczana jest funkcją, jakie spełnia wobec jednostki i właściwościami środowiskowymi.

Cechy sj*ecyfic: nc miasta

W socjologii miasta spotkać można liczne bardzo definicje i kryteria miejskości. Na użytek pedagogicznego rozumienia miasta jako środowiska wychowawczego uważam za celowe przyjęcie charakterystyki właściwości miasta sformułowanej przez Janusza Ziółkowskiego, którą ten zbudował na amerykańskich wzorach⁵. J. Ziółkowski wymienia katalog dziesięciu cech charakterystycznych dla społeczności miejskiej, który uszereguję wedle ich znaczenia w procesie socjalizacji.

1.    Uczestnictwo mieszkańców, a szczególnie młodzieży w wielkiej liczbie grup celowych.

2.    Dominacja więzi rzeczowych w życiu społecznym i powierzchowny charakter stosunków międzyludzkich.

3.    Obniżenie społecznego znaczenia rodziny i zanik tradycyjnych autorytetów. Brak społecznych autorytetów osobowych.

4.    Bezosobowa i nierygorystyczna kontrola społeczna. Dominacja postaw przyzwalających i izolacyjnych.

5.    Anonimowość życia i działania. Powszechne poczucie braku przynależności. Nikłe postawy patriotyzmu lokalnego.

6.    Zanik instytucji sąsiedztwa. Życie towarzyskie regulowane raczej kryteriami zawodowymi niż terytorialnymi.

7.    Tolerancja wobec różnic, racjonalizacja myślenia i sekularyzacja zachowań obyczajowych.

8.    Wielka ruchliwość przestrzenna i możliwości dla awansu i przemieszczeń społecznych.

9.    Ogromne zróżnicowanie struktury zawodowej i uwarstwienia społecznego.

10. Przestrzenna segregacja warstw i klas społecznych.

W opisie i badaniach miasta wytworzyły się liczne koncepcje i szkoły. Socjologia miasta, zdaniem specjalistów, sięga niemal Arystotelesa. Współ-

Por. J. Ziółkowski, Sotjota#ia miastu. Warszawa 1964.

I(>^