4 (150)

84 PRAGMATYKA

5.    Wariant druh(-na), określany instytucjonalnie (ZHP), używany, jeśli chodzi o składnię, podobnie jak pan, obywatel, towarzysz, kolega, wymaga jednak jako dodatków fakultatywnych imion (możliwe są formy spieszczone), nazwisk lub tytułów nazywających stopień w hierarchii organizacyjnej. Osoba orzeczenia występuje w zasadzie w 3. l.p. lub 2. l.p., ponieważ chodzi o młodzież lub ludzi młodych⁶. Czynniki charakteryzujące zachowanie partnerów to zatem integracja i wpływ (przy nierównych stopniach) i intymność.

6.    Wariant używany w instytucjach kościelnych to ksiądz, brat {siostra), ojciec, matka. Orzeczenie występuje w 3. os. l.p. Brak możliwości użycia 2. os. l.mn. Dodatkowe uzupełnienia mogą być tytułami hierarchii {ksiądz proboszcz, ksiądz dziekan, siostra przełożona itd.) lub tytuły naukowe. Zwrot ksiądz rzadko łączy się z imieniem. Natomiast występuje ono w połączeniu ze zwrotami brat, siostra, nawet w formie zdrobniałej.

7.    W rodzinach przywiązanych do tradycji zdarza się jeszcze, że używamy, zwłaszcza wobec jej starszych przedstawicieli, nazw pokrewieństwa jako substytutów zaimkowych; czasem z imieniem jako dodatkiem uzupełniającym: Ciociu Basiu, czy ciocia już piła? Babciu Weroniko, czy babcia będzie tańczyć? Wujku Tomku, niech wujek spojrzy na mnie! Nie dotyczy to jednak nazw ojciec i matka. One nie łączą się z imieniem. Wszystkie nazwy pokrewieństwa używane jako substytuty zaimkowe wymagają podobnie jak zwroty pan, obywatel, towarzysz, druh, kolega - orzeczenia w 3. os. l.p. (nigdy 2. os. l.mn.).

Łatwo zauważyć, że szereg zwrotów - pan, kolega, obywatel, towarzysz, druh, ksiądz - układa się według narastającego stopnia określoności i zwężającego się zakresu użycia. Im bardziej określony instytucjonalnie, aż do określoności organizacyjnej włącznie, tym węższy zakres użycia zwrotu niedopuszczalnego poza instytucją lub organizacją. Ogniwa naszego szeregu, począwszy od neutralnego pan, stopniowo zmniejszają neutralność, aby ją utracić całkowicie w zwrocie ksiądz', do księdza już nie można się zwrócić inaczej niż nazwą zawodową, i też nie można użyć tego zwrotu w stosunku do osoby nie będącej rzeczywiście duchownym.

Wyliczone substytuty zaimka mogą wystąpić w wołaczu. Oczywiście jest to dla rzeczowników o formach synkretycznych {pani: mianownik i wołacz) możliwość czysto teoretyczna. Jako wołacz funkcjonuje też zwrot proszę pana {pani) / {panią) w zasadzie z dopełniaczem lub z biernikiem, a zwłaszcza proszę księdza (choć możliwe również księże, księże proboszczu, księże dziekanie).

Uzupełnienia dodatkowe zwrotu zaimkowego lub jego substytutów są niesamodzielne z wyjątkiem imienia, także w formie spieszczonej, i niektórych tytułów zdolnych w określonej sytuacji, np. ze względów retorycznych, zastępować cały zwrot. Takie użycia podkreślają czynnik integracji, a nawet intymności: Profesorze! Majorze! Dyrektorze!. Przeciwnie, użycie nazwiska bez pierwszego, obligatoryjnego członu zwrotu: Malinowski! zam. Panie Malinowski! w funkcji samodzielnej podkreśla czynnik wpływu, a neutralizuje pozstałe funkcje. Poza imieniem i nazwiskiem wszystkie dodatki uzupełniające są instytucjonalnie umotywowane i zdeterminowane, np. tytuły akademickie, nazwy stopni wojskowych itd.