53

III n TWUT T THT WTUH T OTTT

Terminy literackie i pojęcia

powieść episłolarna - powieść w listach; odmiana gatunkowa powieści charakterystyczna dla literatury XVIII i początku XIX wieku; funkcje narracyjne pełnią w niej listy bohaterów

Weltschmerz - niem. 'ból świata, ból istnienia'; określenie, które pojawiło się w XIX wieku na ozna

Ideologia burzy i naporu wyrosła z buntu, z niezgody młodych mieszczańskich marzycieli na skostniały feudalny porządek rzeczy w rozbitej na niezliczone państewka Rzeszy Niemieckiej. Młodzi twórcy [...] postanowili w literackiej formie zaprotestować przeciwko tyranii społecznej i duchowej. Wydawało im się, że geniusz ludzki siłą uczuć przełamie i zniweczy znienawidzony ustrój.

Stefan Kaszyński, przedmowa do: Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera, 1975

czenie bólu związanego z ludzką egzystencją, skc-zaną na przemijanie; życiu napiętnowanemu przez Weltschmerz towarzyszy smutek, rozgoryczenie, bierność i apatia; o „bólu istnienia" mówi się w kontekście Cierpień młodego Wertera, ponieważ to w tej powieści po raz pierwszy zostały sformułowane założenia filozofii i literatury romantyzmu

Filozofia

Johann Gottfried Herder (1744-1803)

- pisarz i filozof, przyjaciel Goethego i Schillera. Twórca podstaw teoretycznych Sturm und Drang; jego koncepcje estetyczne miały ogromny wpływ na romantyzm.

Zdaniem Herdera poeta winien szukać autentycznych wzruszeń w poezji ludowej i mitologii, zwłaszcza Północy.

Inspiracja ta powinna polegać nie tyle na naśladownictwie mitów, ile czerpaniu z ich poetyki i metody twórczej.

Szczególnie ważne dla romantyzmu było hasło Herdera powrotu do poezji nieskażonej rozumem, wywodzącej się z czystego źródła - języka sprzed zniekształcenia go wpływem łaciny, które dokonało się w renesansie. Herder nawoływał do czerpania ze skarbca kultury rodzimej - rozproszonych zabytków średniowiecznego języka niemieckiego, a racjonalistycznej poezji oświecenia przeciwstawił poezję ludową, o naturalnym rodowodzie, nierozerwalnie związaną z duchem narodu; autor Myśli o filozofii dziejów.

Johann Gottfried Herder

Sztuka

W sztuce nie wyróżnia się odrębnego nurtu burzy i naporu. W latach, w których w literaturze powstawały dzieła należące do tego prądu, w sztuce obserwujemy panowanie klasycyzmu (por.: oświecenie - klasycyzm). W Niemczech intensywnie rozwijało się wówczas malarstwo sztalugowe (m.in. portrety, pejzaże, obrazy o tematyce historycznej).

Wielkim artystą tego okresu był kompozytor Franz Joseph Haydn (1 732-1809), twórca awangardowego kierunku w muzyce klasycznej, który był zapowiedzią nadchodzącego romantyzmu.

Bibliografia Adam Aduszkiewicz, Słownik filozofii, 2004 Daniel Burt, 100 największych pisarzy wszech czasów, 2001
Lektury

Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera

Jest to powieść episłolarna, w której listy pisane przez głównego bohatera dają obraz historii jego duszy - przeżyć, konfliktów, a przede wszystkim miłości i niezgody na otaczający go świat, prowadzącej go ostatecznie do samobójczej śmierci. Powieść Goethego wpłynęła w znaczny sposób

na pokolenie młodych romantyków, stając się wzorem do naśladowania: ubierano się jak Werter (w niebieski frak i żółtą kamizelkę), chciano kochać i cierpieć jak Werter; w całej Europie niepokojąco wzrosła liczba samobójstw. Powieść Goethego była podobno ulubiono książką Napoleona.

Kontynuacje i nawiązania

•    w literaturze:

Adam Mickiewicz, IV część Dziadów Juliusz Słowacki, Kordian Aleksander Fredro, Śluby panieńskie

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: motywu miłości, cierpienia, śmierci samobójczej, obrazu młodości w literaturze

Plakat z przedstawienia Cierpienia młodego Wertera Goethego (1893)

TIIEATRE NMIONALDF. l,OPEMCOMIQUE

^r7)raim'/j/riqiic >

TIŁufti/ircrfĄ

XMassenet

En venłc ;iu MENESTREL 2*? Ruc Vtvicnnc

Hedoel *.C'

Edilcurs pourtous Pays-PARIS

Johann Wolfgang Goethe, Faust

Adriaen Matham, Faust w pracowni (miedzioryt, 1642)

Bohaterem dramatu jest doktor Faust, który u kresu swoich lat przekonuje się, że wyznawana przez niego wiara w wiedzę i rozum była błędem. Odebrała mu szansę doświadczenia życia w pełni, a nie dała w zamian całkowitego poznania. Pragnie je zatem przeżyć raz jeszcze, a umożliwi mu to pakt zawarty z Mefistofelesem. Szatan otrzyma duszę doktora, jeśli sprawi, że ten poczuje prawdziwą radość i zapragnie powstrzymać upływ czasu. Odmłodzony Faust korzysta z iycia, poznaje kobietę, uwodzi ją i porzuca. Sprowadzając nieszczęście i śmierć na niewinną Małgorzatę, obciąża swoje sumienie. Dalsze losy bohatera to poszukiwanie celu i sensu istnienia, który ostatecznie odnajdzie w pracy na rzecz ludzkości. Znalazłszy szczęście, Faust wypowiada na swoją zgubę słowa: „Trwaj chwilo, jesteś piękna!". Przegrywa tym samym zakład z Mefistofelesem, od potępienia wybawi go jednak wstawiennictwo Małgorzaty.

Dzieło Goethego, nad którym autor pracował przez 60 lat, jest romantyczną pochwałą wolności człowieka, który buntuje się przeciw regułom ludzkiej egzystencji, pragnie pokonać czas i śmierć, sięgając po to, co dla ludzi zwykło być nieosiągalne. Sam Faust był postacią z popularnej kultury ludowej, jego polskim odpowiednikiem jest Pan Twardowski. W Niemczech trafił do teatrzyków kukiełkowych i widowisk ulicznych, stąd w dramacie tyle elementów farsy, buffo oraz groteski.

do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: dualizmu dobra i zła, motywu szatana