5

wiąże konsumpcję z autoekspresją i pojęciami smaku oraz rozeznania. Jednostka wyraża się poprzez rzeczy, które do niej należą. Jednakże dla zaawansowanego społeczeństwa kapitalistycznego, oddanego stałemu poszerzaniu produkcji, jest to nader ograniczająca rama psychologiczna, która ostatecznie otwiera drogę do zupełnie innej „psychicznej” ekonomii. Pragnienie zostaje zastąpione przez życzenie, jako silę motywującą konsumpcję'"¹.

Historia konsumpcjonizmu jest opowieścią o przełamywaniu i usuwaniu kolejnych nieustępliwych, „stałych” przeszkód, ograniczających wzloty wyobraźni i, jak powiedziałby Freud, redukujących zasadę przyjemności do rozmiarów podyktowanych przez „zasadę rzeczywistości”, „Potrzeba” uznana przez dziewiętnastowiecznych ekonomistów za uosobienie „stałości” - tego, co nieugięte, stale opisywane i skończone - została najpierw usunięta, a z czasem zastąpiona przez pragnienie, bardziej „płynne”, a także rozciągliwe, niż potrzeba, z powodu swoich na poły potajemnych związków z kapryśnymi i plastycznymi marzeniami o autentyczności i „wewnętrznym ja”, oczekującym na ekspresję. I oto przychodzi kolej na usunięcie pragnienia. Pragnienie wyczerpało swą przydatność: doprowadziło uzależnienie konsumpcyjne do obecnego stanu, ale samo przestało nadążać. Utrzymanie na jednym poziomie coraz silniejszego popytu konsumpcyjnego z coraz większą podażą wymaga silniejszego i, przede wszystkim, wszechstronniejszego bodźca. Życ7.pnip jpst. ?p wszpch rąiąr pożądanym zamiennikiem: ostateczni wyzwala zasadę przyjemności, oczyszczając ją z ostatnich ztogow^,zasady^-rzeczywistości”: naturalnagazowasubstancja żoślałaostatecznie wypuszczona z pojemnika. Ponownie zacytujmy Fergusona:

Tam, gdzie wyzwolenie pragnienia opierało się na porównaniu, próżności, zazdrości i „potrzebie” samoakceptacji, nic nie podkreśla natychmiastowości życzenia. Nabywanie ma charakter przypadkowy, nieoczekiwany i spontaniczny. Przypomina sen, gdyż zarazem wyra-za i spełnia życzenie i, podobnie jak wszelkie życzenia, jest nieszczere i dziecinne^l5°.

Harvie Ferguson, The Lure of Dreams: Sigmund Freud and the Construetion of Modernity, Routledge, 1996, s. 205.

¹⁵⁰ Harvie Ferguson, Watching the world go round: atriurn culture and the psychology of shopping, w: Lifestyle Schopping: The Subject of Consumption, red. Rob Shields, Routledge, 1992, s. 31.

Tego rodzaju życzenia, swobodne, niestałe i rozwiązłe, potwierdzają bodaj Pascalowskie zapowiedzi, ale też chyba sygnalizują porażkę nowoczesnych ambicji. Jeśli Pascal miał rację, to^jowoczesne próby zamknięcia ludzkich pragnień w stalowej osłonie zespołu po-¹ h-ŹRiTfne wvszlv na dobre ziarnu ludzkiej natury, a nowoczesneTm-dowanie ładu było przeciwko niej prowadzoną wojną.

~ Ludzka niechęć do nudnej monotonii wypoczynku stanowiła część ludzkiej natury, którą chcieli okiełznać nowocześni budowniczowie racjonalnego ładu: upodobanie Don Juana do „szybkiego kończenia i rozpoczynania od początku” było głównym przeciwnikiem, jakiego napotkali budowniczowie ładu. Racjonalnego porzad-ku nie można było wznosić na ruchomych piaskach rozproszonego, nieukierunkowanego pragnienia - głos rozumu byłby niesłyszalny, gdyby niepodzielnie zaczęła rządzić kakofonia namiętności. Nowoczesny kapitalizm zdołał ..rozpuścić stan stały”, lecz nowoczesną ambicją było zastąpienie zastanych stałości innymi, tworzonymi z myślą~o celu i bardziej stałymi niż wszystko, có~źośtałopo irracjonalnych meandrach minionej historii. Nowoczesność nie była wrogiem ciał stałych, bynajmniej, ale nic nie było na tyle stałe, by przejść przez surowy test rozumu. Odziedziczone ciała stałe, jak zauważył Tockeville, znajdowały się już w stanie zaawansowanego rozkładu; były przeznaczone na paleniska, nie z powodu swojej stałości, lecz dlatego, że nie były dość stałe. Gdy rozpadły się ramy starego porządku, trzeba je było pilnie zastąpić nowymi - tym razem pomysłowo zaprojektowanymi i skrupulatnie skonstruowanymi, odpornymi na erozję, takimi, które miały przez długi czas zachować swój kształt. Od Panopticonu Benthama do naukowego zarządzania Fre-dericka Taylora i taśmy montażowej Henry’ego Forda nie zaprzestano wysiłków na rzecz złożenia i skonsolidowania takich ram ludzkiego zachowania, które faktycznie nie krępowałyby kapryśnych i błędnych namiętności i nie pozostawiałyby żadnego miejsca na irracjo-nalność, nie wyłączając tej, która wiąże się z ludzkimi życzeniami.

Pragnienia i życzenia, zwłaszcza „nieoczekiwane i spontaniczne”, zawsze budziły podejrzenia budowniczych ładu: jak „natura” na wizerunkach popularnej wówczas nauki nie cierpiała próżni, tak oczekiwany nowoczesny porządek nie cierpiał niczego, co nie przechodziło przez próbę rozumu - żadnej dysfunkcjonalności czy funkcjonalnej neutralności. Nie zostało nic z zachcianek i kaprysów; niewymuszone, niepożądane i nieoczekiwane zachowania zwiastowały problem dla „schematu zachowawczego”. Każdą inną formę wolno-

215