5 (1196)

472 K. Davis, W. Moore

konsumpcyjnych, które jest raczej wskaźnikiem niż przyczyną pozycji społecznej. Innymi słowy, własność środków-produkcji jest, dokładnie rzecz biorąc, źródłem dochodu tak .samo jak inne pozycje, zaś sam dochód jest wskaźnikiem. Nawet w sytuacjach, gdy wartości społeczne są silnie skomercjalizowane, a zarobek jest najprostszym sposobem oceny pozycji społecznej, dochody nie tyle wyznaczają prestiż pozycji, ile skłaniają ludzi do ubiegania się o pozycję. Faktem jest, że ktoś, kto dzięki swej pozycji posiada wysoki dochód, może z powodzeniem odkryć przydatność tych pieniędzy przy ubieganiu się o wyższą pozycję, a jednak jest to jedynie wyraz oddziaływań korzystnego ekonomicznie statusu, który jest pierwotny i który wywiera swój wpływ za pośrednictwem pieniędzy.

W systemie prywatnej własności przedsiębiorstw produkcyjnych dochód przekraczający wydatki jednostki może stać się źródłem kapitału. Posiadanie go jest przypuszczalnie nagrodą za właściwe zarządzanie — na początku swymi finansami, a później przedsiębiorstwem produkcyjnym. Lecz istnienie instytucji dziedziczenia przy daleko posuniętym zróżnicowaniu społecznym rodzi zjawisko czystego posiadania i nagrody za czyste posiadanie. Trudno w tym przypadku dowodzić, że pozycja jest ważna funkcjonalnie, względnie, że występująca tu szczupłość kadr nie jest jedynie zewnętrzna i przypadkowa. Nie ulega zatem wątpliwości, że instytucja prywatnej własności środków produkcji w miarę rozwoju społecznego w kierunku industrializacji jest coraz bardziej narażona na krytykę. Bezbronna wobec ataków jest jednak jedynie- owa ściśle formalna i pozbawiona funkcji własność czysta — bowiem pewne formy czynnej własności, czy to prywatnej czy publicznej, są niezbędne.

Pewien rodzaj własności środków produkcji stanowią prawa do dysponowania pracą innych. Skrajną koncentrację i elitarność tych praw znajdujemy w niewolnictwie, lecz podstawowa zasada pozostaje ta sama w systemie poddaństwa, pracy przymusowej dłużników, encomiendy i termina-torstwa. Dla rozwarstwienia ten rodzaj własności ma oczywiście największe znaczenie, bowiem z konieczności pociąga za sobą stosunek nierówności.

Lecz własność kapitału nawet do formalnie dobrowolnego stosunku umowy wprowadza nieuchronnie czynnik przymusu. Faktycznie pod pewnymi względami władza zwierzchnia kontraktowego pracodawcy jest większa niż parna feudalnego, jako że ten'ostatni jest bardziej ograniczony tradycyjnymi względami wzajemności. Ekonomia klasyczna zgadzała się nawet, że konkurenci -będą dystansować jeden drugiego, lecz nie wyprowadziła z tego faktu oczywistego wniosku, że nierówna kontrola dóbr i usług, jakkolwiek do tego-doszło, nie może przynieść stronom umowy równych korzyści.

Wiedza techniczna. Funkcja szukania sposobów realizacji pojedynczych celów bez kłopotania się o wybór celów j-est wyłącznie domeną techniki. Wyjaśnienie, dlaczego pozycje wymagające dużych umiejętności technicznych zapewniają dziś wysokie_ nagrody, przychodzi łatwo, gdyż jeśfs to najprostszy przypadek takiego rozkładu nagród, by przyciągnąć i umotywować kształcenie się osób uzdolnionych. Jasne jest również, dlaczego rzadko, jeśli w ogóle, pozycje te zapewniają nagrody najwyższe: wiedza techniczna ze społecznego punktu widzenia nie jest .nigdy tak ważna, jak integracja celów dokonująca się na szczeblu religijnym, politycznym i ekonomicznym. Ponieważ technika zajmuje się jedynie środkami, więc pozycja czysto techniczna musi w końcu być podporządkowana innym pozycjom o charakterze religijnym, politycznym lub ekonomicznym.

Mimo to, bez względu na porządek społeczny, rozróżnienie pomiędzy laikiem i ekspertem ma charakter zasadniczy i nie może być bez reszty sprowadzone do innych pojęć. Metody rekrutacji i nagradzania nasuwają czasem błędne przypuszczenie, że pozycje techniczne są determinowane ekonomicznie. W gruncie rzeczy jednak wiedzy i kwalifikacji nie można nabyć drogą kupna, choć możliwe to jest w odniesieniu do szansy uczenia się. Sprawowanie kontroli nad kanałami kształcenia może być w pewnych rodzinach czy 'klasach dziedziczne jako rodzaj praw własności, co w rezultacie przysparza im władzy i prestiżu. W tej sytuacji naturalny niedostatek osób -wykwalifikowanych i uzdolnionych sztucznie się powiększa. Może także jednak powstać sytuacja odwrotna. Pozycja techniczna może być wynagradzana tak wysoko, że wytwarza się sytuacja nadmiernej podaży, co. prowadzi do chwilowej przynajmniej dewaluacji nagród. W ten sposób „bezrobocie w zawodach inteligenckich” może w rezultacie obniżyć prestiż tych pozycji. W społeczeństwach, w których zachodzą zmiany, regulacja taka jest procesem stałym, tak więc zawsze warto pamiętać, że na efektywność struktury uwarstwienia mogą wpływać sposoby rekrutacji osób mających zarjmować określone pozycje. Jednakże sam porządek społeczny ogranicza inflację i deflację prestiżu ekspertów: ich nadmiar powoduje obniżenie nagród i zniechęca chętnych względnie wywołuje rewolucję, zaś niedostatek prowadzi do podwyższenia nagród lub osłabia społeczeństwo w konkurencji z innymi.

V/ poszczególnych systemach uwarstwienia pozycje zajmowane przez osoby o komp.etenicrj.ach technicznych znacznie różnią się rangą. Najle-lepiej chyba egzemplifikuje to stopień specjalizacji. Daleko posunięty podział pracy powołuje wielu specjalistów nie cieszących się wysokim prestiżem, gdyż kształcenie ich jest krótkotrwałe a wymagane zdolności wrodzone stosunkowo niewielkie. Z drugiej strony jednak wybija się wysoka pozycja prawdziwych ekspertów — naukowców, inżynierów i administra-

‘—