5 (1729)

NEUROPSYCHOLOGIA

się do trudności z rozpoznawaniem wszelkiego materiału słuchowego, z mową włącznie. W przeglądzie wcześniejszej literatury klinicznej Vignolo (1969) posługiwał się tym terminem w jego pierwotnym znaczeniu, tzn. agnozja słuchowa oznacza u niego „defekt rozpoznawania dźwięków i odgłosów niewerbalnych”. Grupa ta zajęła się dwoma głównymi aspektami problemu agnozji słuchowej, a mianowicie związkiem agnozji słuchowej z afazją oraz związkiem między agnozją słuchową a lokalizacją uszkodzenia w lewej lub prawej półkuli mózgu. Dwa eksperymenty opisane przez Vignolo (1969) streścimy tu bardziej szczegółowo. Eksperymenty te pokazują zalety eksperymentu klinicznego w neu-ropsychologii jako metody sprawdzania hipotez nasuwających się na podstawie danych klinicznych. Doprowadziły one do powstania koncepcji podwójnej dysocjacji funkcji słuchowych między lewym i prawym płatem skroniowym. Wartość diagnostyczną tych danych w praktyce omawiamy pod koniec tej części rozdziału.

W pierwszym eksperymencie zbadano testem rozpoznawania słuchowego osoby zdrowe i pacjentów z jednostronnymi uszkodzeniami skroniowymi (zarówno prawo-, jak i lewostronnymi). Pacjentów z uszkodzeniami lewostronnymi kwalifikowano jako afaty-ków, jeśli w jednym z kilku testów afazji uzyskali wyniki poniżej określonego poziomu. Pacjentów z afazją dzielono następnie na dalsze kategorie ze względu na rodzaj i głębokość zaburzeń afatycznych.

Zadanie osoby badanej w teście słuchowym polegało na wysłuchaniu nagrania dobrze znanego dźwięku z otoczenia i wybraniu jego źródła spośród czterech obrazków na planszy. Dźwięki były jednoznaczne, na przykład płacz dziecka, syrena karetki pogotowia, szczekanie psa. Przy każdym dźwięku pokazywano cztery oddzielne obrazki, a każdy zestaw zawierał następujące kategorie źródła dźwięku: (1) źródło prawidłowe (np.

śpiew kanarka), (2) źródło podobne akustycznie (gwiżdżący mężczyzna), (3) źródło należące do podobnej klasy czy kategorii semantycznej (pianie koguta) oraz (4) źródło dźwięku bez związku z bodźcem (pociąg). Badani mogli więc popełnić błędy trojakiego rodzaju: akustyczne, semantyczne oraz nie-związane z eksponowanym dźwiękiem. Uzyskane dane potwierdziły, że Vignolo miał rację, wyodrębniając dwa różne typy agnozji słuchowej. Niezdolność trafnego odróżnienia wzorca dźwiękowego powodowała percep-cyjno-dyskryminacyjną agnozję dźwięków, natomiast niezdolność skojarzenia bodźców słuchowych z ich znaczeniem powodowała kojarzeniową agnozję dźwięków. Jak można było oczekiwać, zaburzenia rozpoznawania dźwięków częściej związane były z głęboką afazją czuciową niż z innymi rodzajami afazji, a zatem rozumienie sluchowo-werbal-ne i rozpoznawanie źródła dźwięków niewerbalnych były ściśle ze sobą związane.

Analiza rodzaju błędów popełnianych przez grupy z afazją i bez afazji ujawniła wysoce istotne statystycznie różnice, dotyczące błędów „semantycznych”, lecz brak różnic pod względem błędów innego typu, tzn. „akustycznych” i „niezwiązanych”. Nasuwało to przypuszczenie, że u pacjentów z afazją trudności z rozpoznawaniem wynikały nie tyle z niezdolności różnicowania, ile z niezdolności skojarzenia usłyszanego dźwięku z jego zwykłym znaczeniem. Natomiast dwaj pacjenci z uszkodzeniami prawej półkuli, którzy mieli słabe wyniki w tym teście, uzyskali mało punktów dlatego, że popełnili więcej błędów akustycznych, tzn. ich trudności dotyczyły raczej różnicowania niż kojarzenia semantycznego.

Drugi eksperyment potwierdził i wyjaśni! owo rozróżnienie. Zastosowano dwa testy. Jeden z nich, test rozpoznawania dźwięków znaczących (Meaningful Sounds Identification Test), był podobny do testu użytego w pierwszym eksperymencie: zadaniem badanych byio wybranie właściwego obrazka przedstawiającego źródło dobrze znanego dźwięku z otoczenia. Drugie zadanie, test różnicowania dźwięków pozbawionych znaczenia (Meaningless Sounds Discrimination Test), wymagało od badanych różnicowania eksponowanych parami złożonych dźwięków, sztucznie zmiksowanych w studio dźwiękowym. Także w tym eksperymencie badano grupy z uszkodzeniami lewej lub prawej półkuli mózgu oraz osoby zdrowe.

Każda grupa osób z uszkodzeniami mózgu źle wykonała jeden z testów, przy czym ich deficyty były różne, zależnie od lokalizacji uszkodzenia w lewej lub prawej półkuli. Uszkodzenia lewostronne wiązały się z obniżeniem poziomu wykonania w teście kojarzenia semantycznego (dźwięki znaczące), przy czym w tej grupie poziom wykonania testu różnicowania (dźwięki pozbawione znaczenia) nie odbiegał od normy. W grupie pra-wopółkulowej rozkład deficytów był odwrotny: poziom wykonania zadań semantyczno-koj-arzeniowych był w normie, natomiast ta grupa bardzo słabo wypadła w teście różnicowania percepcyjnego. Zgodnie z wnioskami z pierwszego eksperymentu, wszyscy pacjen-ci z defektem wyłącznie semantyczno-kojarze-niowym mieli afazję. W literaturze opisano wprawdzie bardzo mało przypadków słuchowej agnozji dźwięków, lecz taki przypadek, jaki przedstawili Fujii i in. (1990), potwierdza wyniki badań Vignolo. Praworęczny pacjent opisany przez tych autorów nie mógł rozpoznać znaczenia dźwięków niewerbalnych, nie miał natomiast żadnych trudności zrozumieniem mowy, zaś tomografia komputerowa wykazała uszkodzenie prawego płata skroniowego.

Owa podwójna dysocjacja funkcji obu płatów skroniowych w zakresie percepcji słuchowej jest kolejnym potwierdzeniem funkcjonalnej specjalizacji półkul mózgowych, którą wykazały badania nad zaburzeniami pamięci, specyficznymi dla rodzaju materiału oraz badania nad słuchaniem rozdzielnousz-nym (dichotic listening) i nad korową stymulacją obszaru skroniowego, o której będzie mowa w dalszej części tego rozdziału. Stwierdzenie asymetrii w zakresie rozpoznawania słuchowego jest też zgodne z szerszą koncepcją funkcjonalnej asymetrii półkul mózgowych, omawianą w rozdziale 8. Dane te mają także praktyczną wartość diagnostyczną, ponieważ zdają się jednoznacznie wskazywać na zróżnicowane następstwa jednostronnego uszkodzenia płatów skroniowych.

Badania nad słuchaniem rozdzielnousz-nym. Metoda ta polega na równoczesnej ekspozycji materiału słuchowego do obu uszu za pomocą magnetofonu stereofonicznego. Materiał może się składać z par cyfr¹. Kiedy trzy takie pary eksponuje się po kolei w dość szybkim tempie, badani zwykle potrafią powtórzyć wszystkie sześć cyfr, odtwarzając z reguły najpierw trzy cyfry podawane do jednego ucha, a następnie - trzy cyfry eksponowane do drugiego². Osoby praworęczne (przy założeniu, że ich lewa półkula jest dominująca dla mowy) zwykle najpierw odtwarzają cyfry eksponowane do prawego ucha. Zjawisko to można uznać za zgodne z werbalnym charakterem materiału i silniejszą reprezentacją bodźców słuchowych po stronie przeciwległej, o czym była mowa na początku rozdziału. Czasami bywa ono nazywane asymetrią uszu lub rywalizacją międzyuszną. Lepiej unikać takich terminów, gdyż podkreślają raczej asymetrię obwodową niż asymetrię przetwarzania informacji przez obie półkule.

Na ten obszar badań zwróciły uwagę wczesne prace Kimury, która stwierdziła w ba-

1

Materiał prezentowany do każdego ucha jest odmienny. W przypadku par cyfr jeden element pary jest prezentowany do jednego ucha, a drugi do drugiego (przyp. red. nauk.).

2

^J Może byc też tak, że osoby badane odtwarzają więcej elementów prezentowanych do jednego ucha (w przypadku materiału werbalnego - do prawego) niz do drugiego (przyp. red. nauk.).