5 (1866)

16

Pojęcia i ich rozwi

W pro wadzenie

17

obiektów stanowi punkt odniesienia. Tworzy się więc błędne koło - przynależ ność do kategorii jest funkcją podobieństwa, ale ustalenie podobieństwa nie je; możliwe bez odniesienia do kategorii i kontekstu.

We współczesnej literaturze psychologicznej rozpatrywane są cztery ro; wiązania tego paradoksu. Najstarsze z nich - model kontrastu Tversky’ego (197' - dzieli cechy porównywanych obiektów na trzy grupy: cechy wspólne, cech obiektu odniesienia (prototypu w przypadku kategoryzacji), odróżniające go c obiekt porównywanego i cechy obiektu porównywanego, odróżniające go o obiektu odniesienia. Każda z tych trzech grup cech jest inaczej ważona, np. * przypadku cech wspólnych o wadze decydować może typowość, a w przypadki cech specyficznych dla obiektu porównywanego-wyrazistość. Hampton (199: 1998) zwraca uwagę na korelacje cech. Największą wagę w szacowaniu pode bieństwa odgrywają te cechy, które tworzą skorelowane „wiązki”. Podobne zn: czeme do korelacji cech przywiązywała Rosch (1978), w swojej definicji pode bieństwa rodzinnego.

Smith (1989, 1999; Smith, Jones i Landau, 1986) podjęła próbę nadani sensu psychologicznego koncepcji podobieństwa zaproponowanej przez Quine’ (1960, 1998; patrz także dalej w tym rozdziale). Choć na poziomie wcześni percepcji pole percepcyjne rozbijane jest na szereg wymiarów (linii, odciei kolorów, krawędzi itp.), to na poziomie poznawczym pierwotnie dostępna je: jedynie ogólna miara podobieństwa. Specyficzne wymiary podobieństwa wyoc rębniane są wraz z kategoryzacją, wspomaganą przez język. Ponieważ syster percepcyjny jest dostosowany do dynamicznego spostrzegania przedmiotów (po r. 2.3.), najwcześniej opanowywanymi kategoriami leksykalnymi sąrzeczowni ki oznaczające kategorie przedmiotów. Z kolei najbardziej wyrazistą cech przedmiotów jest kształt (rozumiany pierwotnie jako ogólny obrys podlegając specyficznym przemianom związanym ze zmianą perspektywy widzenia), je< więc on najwcześniej wyodrębnianym wymiarem podobieństwa. Smith, podob nie jak Hampton i Rosch, istotną rolę w dalszym różnicowaniu globalnych po dobieństw przypisuje korelacyjnej strukturze cech. Podobnie ujmuje rolę po dobieństwa (zwłaszcza kształtu) w kategoryzacji percepcyjnej Edelman (1998)

Oba opisane dotychczas modele wyprowadzają kategoryzację z podobień stwa percepcyjnego, wspartego pierwotnymi właściwościami systemu sensorycz no-motorycznego i (w modelu Smith) doświadczeniem językowym. Poosiągnię ci u odpowiedniego etapu rozwoju wiedzy, te same reguły ustalania podobień stwa mogą być stosowane do cech abstrakcyjnych lub nieobserwowalnych bezpo

.icdnio. Kolejny, rozwijany przez Gentner i współpracowników, model dopaso-u ,iuia strukturalnego (Gentner i Medina, 1998; Medin, Goldstone i Gnetner, 1993) im* rozstrzyga jednoznacznie kierunku zależności miedzy kategoryzacją a podobieństwem. Zgodnie z tym modelem, jedną z podstawowych zdolności poznawczych jest mechanizm tworzenia odwzorowań strukturalnych pomiędzy ^prezentacjami. Mechanizm ten wyszukuje możliwe dopasowania elementów mprezentacji, przy czym kryterium jakości dopasowania jest systematyczność oicntner, 1989), definiowana po pierwsze przez poziom hierarchicznego powiązania odwzorowanych elementów, a następnie przez kompletność odwzorowania. Jeżeli podmiot nie dysponuje odpowiednio ustrukturalizowaną wiedzą pnjęciową, najłatwiejsze jest dopasowanie atrybutów powierzchniowych (znalezienie podobieństw percepcyjnych). Dopasowanie takie charakteryzuje się jednak niską systematycznością, toteż łatwo zastępowane jest przez dopasowanie uparte na relacjach wyższego rzędu, jeśli tylko włączone zostaną one do reprezentacji. Jednak sama możliwość porównania, zarówno podobnych, jak i niepodobnych, egzemplarzy kategorii może prowadzić do zauważenia relacji wytłaczających poza podobieństwo percepcyjne (Gentner i Medina, 1998; Gent-nci i Namy, 1999). Tak więc model ten dopuszcza zarówno pojęciowe, jak i percepcyjne mechanizmy rozwoju kategoryzacji.

Zgodnie z poglądami z ostatniej, czwartej grupy, kategoryzacja nie jest funk-• H spostrzegania podobieństwa, lecz procesem opartym na niepercepcyjnych rozluźnieniach pojęciowych, rozwijanych według odrębnego programu. Rozróżnienia te albo całkowicie determinują podobieństwo, albo też istnieją dwa, w olbrzymim stopniu niezależne, systemy kategoryzacji, jeden pojęciowy, drugi oparty na podobieństwie (Keil i in., 1998; Murphy i Medin, 3 985; Rips, 1989; Roberson, l)avidoff i Braisby, 1999). O wadze cech decydować może np. ich status przyczynowy-na ile wyjaśniają one inne cechy (Ahn i in., 2000), bądź rola w naiwnej teorii danej dziedziny pojęciowej (Keil i in, 1998). W dalszych punktach opisujemy struktury pojęciowe, które mogą kierować procesami kategoryzacji.

I'o jęci a

Większość pojęć stanowić będzie po prostu zestawy kryteriów i procedur identyfikacji poszczególnych kategorii. W ten sposób (oprócz wspomnianych wcześniej Medina i Goldstone’a, 1994) termin y,pojęcie” rozumie Clark (1983). kióra określa go jako zestaw właściwości powiąźhltych w pamięci tak, iż tworzą