9 (1313)

24 Pojęcia i ich rozwi

biologii” (samochody, chmury to tylko przykłady licznych obiektów nieożywii nych, poruszających się bez widocznej zewnętrznej przyczyny). Natomiast ka: de z tych ograniczeń w jakiś sposób ukierunkowuje procesy spostrzegania, uw; gi lub pamięci. Jednak teorie i ograniczenia rzadko są wykluczającymi się struł turami umysłowymi. Ograniczenia mogą mieć postać bardzo uproszczonycl wstępnych teorii, stanowiących „rusztowanie”, wokół którego budowana je wiedza w danej dziedzinie (R. Gelman, 1990; Gelman i Williams, 1997). Naw* ateoretyczne ograniczenia mogą być dobrym punktem wyjścia do utworzeni teorii (taką rolę np. często przypisuje się ograniczeniom opartym na spostrzegł niu ruchu w kształtowaniu naiwnej teorii biologicznej i naiwnej teorii umysh Leslie, 1994b; Premack, 1990; Premack i Premack, 1995a). Z kolei teorie, pc przez swoje założenia ontologiczne i strukturę, generują ograniczenia sposob spostrzegania świata.

Drugą cechą odróżniającą dziedziny od szeroko zdefiniowanych teorii jeś ąuasi-modułowy charakter dziedzin. Dostęp do struktur i procesów związał nych z dziedziną możliwy jest tylko w zakresie jej stosowania. Procesy spozj dziedziny mogą co najwyżej w niewielkim stopniu ingerować lub wchodzić vi interakcje z przebiegiem procesów wewnątrz dziedziny (powstaje tu problenj analogii i transferu wiedzy, Haman, 1997a, b). Należy jednak odróżnić „słabą] modułowość dziedzin (Gelman i Williams, 1997; Haman, 1997b, Hirschfeldi Gelman, 1994a) od „silnej” modułowości w rozumieniu Fodora (1983). Pd pierwsze, zdaniem Fodora, moduły funkcjonują na pośrednich poziomach poi znania pomiędzy odbiorem „surowych” danych zmysłowych, a centralnymi procesami integracji informacji w struktury pojęciowe, wnioskowania i planowania. Te ostatnie mają zdaniem Fodora niemodułowy charakter. Po drugie moduły w rozumieniu Fodora są całkowicie zamknięte (encapsulated): dla innych modułów lub procesów centralnych dostępne są jedynie informacje „na wyjściu” danego modułu, nie mogą natomiast wpływać na to, jak informacją jest przetwarzana wewnątrz niego. Wydaje się, że struktura większości dzie-; dżin jest bardziej otwarta, co przejawia się np. wykorzystaniem analogii i me-, tafor pomiędzy dziedzinami. Kolejną sprawą jest wrodzony charakter modułów w rozumieniu Fodora. W przypadku wiedzy pojęciowej można sensownie dyskutować, na ile wrodzone są podstawy kilku najważniejszych dziedzin, ale jest zupełnie oczywiste, że część wiedzy (np. często wskazywany w literaturze przykład szachów) wydziela się w odrębną strukturę w wyniku długotrwałego treningu. Cummins i Cummins (1999) sugerują, że choć modułowa orga-ni. ii ja umysłu ma dużą wartość przystosowawczą, to jednak osiągnięta modlił .-usiać w przebiegu ewolucji nie poprzez specjalizację mechanizmów po-ihiio i /ych, aie poprzez selekcję takich ogólnych mechanizmów, które w inte-h0>< m /.e środowiskiem prowadziły (w rozwoju ontogenetycznym) do kon-nłMiiiwania wyspecjalizowanych systemów wiedzy.

i ,> u as i-modułowy charakter dziedzin prowadzi do pytania o liczbę dziedzin i nm mkość ich zakresu. Wydaje się, że tak długo, jak pewne kategorie przedmio-hm i zjawisk są silnie powiązane, a do ich reprezentacji i przetwarzania w umy-*li wykorzystywane są specyficzne procedury, mówić będziemy o jednej dzieli. mu*, choć funkcjonować w jej obrębie może kilka teorii (rozwijając przykład i poprzedniego podrozdziału, możemy mieć jedna dziedzinę pojęciowa obej-Hnii.p n wszystkie zwierzęta, czy wręcz wszystkie organizmy żywe, ale szereg h oi u i związanych z nimi szczegółowych klasyfikacji z różnego poziomu, np. Ii/|ologicznych, ewolucyjnych, lub odnoszących się tylko do psów). Czasem (• diuk dziedzina utożsamiana jest po prostu z zakresem działania pojedynczej h i ii u ramowej lub ograniczenia poznawczego.

Analiza literatury pozwala z pewną ostrożnością przyjąć, że w pierwszym loku życia dziecko posiada przynajmniej zaczątki (przede wszystkim w postaci ni'i.iniczeń percepcyjnych) kilku oddzielnych dziedzin pojęciowych, w szczególności substancji, ciał fizycznych, umysłu, liczby, języka, przestrzeni i, być inii/.e, organizmów żywych (patrz rozdział 2.). Czy dziedziny te mają charakter wiodzony? Czy (i jak) ich liczba i zakres zmieniająsię w rozwoju? Na pytania te •hii ano się znaleźć odpowiedź w znacznej część współczesnych badań i teorii u i/woju poznawczego. Można wskazać dwa źródła generowania dziedzin. Z jędrną strony, wrodzone ograniczenia ukierunkowujące przetwarzanie różnego ro-• I/;iju informacji zmysłowych prowadzić mogą do utworzenia (czy wręcz aktywowania już gotowych) specyficznych struktur pojęciowych. Te struktury mają '.wtiją podstawę w genetycznym wyposażeniu człowieka, ukształtowanym w ilmdze ewolucji biologicznej (R. Gelman, 1990; Gelman i Williams, 1997). Z iii ugiej strony, nabywanie sprawności w wykonywaniu pewnych klas zadań, na ogól zdefiniowanych kulturowo, prowadzi do wyodrębnienia struktur związanych z daną klasą zadań, a często wręcz automatyzacji procesów związanychz ich rozwiązywaniem. Nazywane jest to tworzeniem wiedzy eksperckiej (Chi, 1 cltovich i Glaser, 1981). Taka wiedza może być finalnym produktem intensywnego uczenia się, jednocześnie jednak w wielu punktach spełnia określone przez llirschfelda i Gelman (1994a) definicyjne kryteria bycia dziedziną.