IMG�24

PUTIWT I ICH I«I«M 9 1

nia, a więc na nasze przekonanie o tym, co dobre, a co złe (np. Vallerand, Deshaies, Cuer-rier, Pelletier i Monegau, 1992). Po drugie, modyfikacji wymaga założenie, że postawa wpływa na zachowanie wyłącznie za pośrednictwem świadomych intencji. Badania dowodzą bowiem, że w wielu wypadkach, kiedy nawet występuje zgodność postawy z zachowaniem, związek ten nie jest zapośredni-czony świadomą intencją. Oczywiście z tym założeniem jest również sprzeczny model tendencyjnego spostrzegania obiektu postawy, w myśl którego świadome intencje w ogóle nie są potrzebne do wpływu postawy na zachowanie. Jak więc jest możliwe, aby oba modele procesów łączących postawę z zachowaniem były prawdziwe? W udzieleniu odpowiedzi na to pytanie pomaga właśnie fakt, że model tendencyjnego spostrzegania postuluje spontaniczność procesów pośredniczących między postawą a zachowaniem, podczas gdy teoria działaś przemyślanych postuluje świadomy, kontrolowany przebieg tych procesów.

Ponieważ świadome, kontrolowane przetwarzanie informacji następuje, gdy coś nas motywuje do takich rozmyślań, a jednocześnie sytuacyjne warunki umożliwiają nam ich przeprowadzenie, procesy postulowane przez teorię działań przemyślanych obowiązują wtedy, gdy pojawia się i motywacja, i warunki do myślenia o własnych postawach. Kiedy natomiast zabraknie albo motywacji, albo odpowiednich do myślenia warunków, wówczas zgodność zachowania z postawami występuje (jeżeli w ogóle może zaistnieć) na mocy drugiego z mechanizmów przedstawionych na rycinie 43-1.

Podsumowując, dwa rodzaje procesów mogą pośredniczyć między postawą a zacho-

■MM RAMKA 41.2

Przewidywania zilustrowane ryciną 43-1 potwierdził eksperyment, w którym wytwarzano w badanych pozytywną postawę wobec jednego domu towarowego, nazwijmy go „Nowak”, negatywną zaś wobec innego domu towarowego, nazwijmy go „Kowalski” (Sanbonmatsu i Fazio, 1990). Osiągano to przez podawanie w większości pozytywnych informacji o sklepie Nowaka i w większości negatywnych wiadomości o sklepie Kowalskiego. Jednak wśród nietypowych, negatywnych informacji o sklepie Nowaka były dane o złym funkcjonowaniu działu ze sprzętem fotograficznym, natomiast wśród nietypowych, pozytywnych informacji o sklepie Kowalskiego - dane o świetnym poziomie tego właśnie działu. Zadaniem badanych było podjęcie decyzji, w którym domu towarowym kupiliby aparat fotograficzny. U połowy badanych wzbudzono motywację do przemyślenia swojej decyzji (zapowiedziano im konieczność jej uzasadnienia), u połowy zaś nie wzbudzano tej motywacji. Ponadto części badanych z każdej grupy pozostawiono nieograniczoną ilość czasu na podjęcie tej decyzji, inni natomiast musieli ją podjąć w ciągu zaledwie 15 sekund. Teoria działań przemyślanych dyktowała w tej sytuacji dokonanie zakupu u Kowalskiego, w sklepie ogólnie złym, ale z dobrym sprzętem fotograficznym. Tymczasem koncepcja automatycznego wprowadzania własnej postawy w działanie dyktowała, by jednak kupować u Nowaka, a więc w sklepie, z którym łączy się pozytywna postawa. Badani decydowali się na kupowanie aparatu u Kowalskiego tylko wtedy, kiedy byli zarówno motywowani do przemyślenia swej decyzji, jak i mieli na to czas. We wszystkich pozostałych warunkach badani wykazywali automatyczną tendencję do kupowania u Nowaka, w sklepie ogólnie łubianym.