63

HISTORIA LITERATURY

Jan Lechoń, Ostatnia scena z Dziadów

(fragment)

Trzebaż więc znowu nocą wtoczyć się na cmentarz

Znów ten cień, co z daleka przystanął bez ruchu,

Na pierś potożyt rękę. Ruszył się. Pamiętasz?

I idzie nic nie mówiąc. Ktoś ty? Ktoś ty, duchu? [...]

Kto to nocą o mury uderza więzienne I czyja na nich ręka: „Umarł Gustaw" - pisze? [-]

I nagie śnieg na scenie i rampa zgaszona,

I łuna ponad miastem. Widzisz owe kruki? Słyszysz wycie? To krzyczy matka Rollinsona, Tylko, że to już z innej i straszliwszej sztuki.

[...]

I tylko blask mu bije jak nigdy z oblicza Ta rana jest prawdziwa, nie pytaj czy boli.

Ach, ten Konrad! Tak wierzył słowom Mickiewicza,

Ze zagrał nawet więcej, niźli było w roli.

Adam Mickiewicz, Lilie

Ballada Mickiewicza została opublikowana w tomiku Poezji z 1822 roku, zawierającym Ballady i romanse. Był on pomyślany jako cykl, ujawniający bogate możliwości gatunku, jakim jest ballada. Lilie ukazują dramat dziejący się w świadomości zabój-czyni. W utworze jednocześnie został wykorzystany wątek historyczny, obyczajowy i obecny niemal w każdej balladzie romantycznej - wątek grozy. Akcja ballady toczy się za czasów panowania Bolesława Śmiałego, w trakcie jego wyprawy na Kijów. Bohaterką jesł wiarołomna żona rycerza, która ze strachu przed odkryciem romansu, zemstą małżonka i karą, jaką na niewierne żony nałożył król, potajemnie morduje i grzebie swego męża. Na jego grobie sadzi lilie - w tradycji ludowej symbol odpuszczenia win (zabójczyni celowo wybiera właśnie te kwiaty, aby oczyścić swoje sumienie).

Zbrodnia to niesłychana,

Pani zabija pana;

Zabiwszy grzebie w gaju,

Na łączce przy ruczaju Grób liliją zasiewa.

Następnie biegnie do mądrego Pustelnika, wyznaje swoją winę, opowiadając o zdradzie i morderstwie. Prosi o pomoc w utrzymaniu zbrodni w tajemnicy. Boi się jednak tylko kary, nie ma wyrzutów sumienia. Pustelnik odpowiada jej, że tylko zamordowany mąż może ją wydać. Pani zadowolona z tej odpowiedzi wraca do do-

Kontynuacje i nawiązania

•    w literaturze:

Stanisław Wyspiański, Wyzwolenie Stefan Żeromski, Różo Jan Lechoń, Ostatnia scena z Dziadów Kazimierz Wierzyński, Biblia polska, Maryla Ernest Bryll, Rzecz listopadowa Jacek Kaczmarski, Zesłanie studentów

•    w malarstwie:

Jacek Malczewski, Zesłanie studentów,

Na etapie, Śmierć na etapie 0 w muzyce:

Stanisław Moniuszko, kantata Widma

•    w filmie:

Tadeusza Konwicki, Lawa (1989)

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: patriotyzmu, oniryzmu, męczeństwa, mesjanizmu, bohatera romantycznego, buntu, miłości

Gu$tav Dore, Poniszczony mqż (1863)

mu. Gdy dzieci pytają o ojca, odpowiada, := wyjechał i wróci wieczorem. Mijają dni, w końcu dzieci zapominają o ojcu. Panią w noc? prześladują koszmary, słyszy głos i kroki zab -tego męża. Po pewnym czasie przyjeżdżają jego bracia. Pani twierdzi, że mąż zginął na ■■■0;-nie, czemu oni zaprzeczają. Pani udaje radość

Wspólnie postanawiają czekać. Oczywiście rycerz nie wraca. Broda chcą jechać dalej, ale pani ich zatrzymuje. Mija jesień, zima, nadchodzi lato. Powoli bracia zapominają o zaginionym. Obaj zakochują się w bratowej i proszą ją o rękę. Pani nie wie, co robić, biegnie po pomoc do Pustelnika. Ten odpowiada jej: „Nie masz zbrodni bez kary". Obiecuje wskrzesić męża, jeżeli Pani żałuje swego czynu. Pani jednak wcale tego nie pragnie. Pustelnik zatem radzi jej wyjść za mąż, wybierając tego z braci, który uwije piękniejszy wianek. Uradowana Pani wraca do domu. Ciągle jednak słyszy szept zabitego męża: „to ja, twój mąż, twój mąż". Nadchodzi dzień ślubu. Spośród wianków leżących na ołtarzu pani wybiera jeden, ozdobiony liliami.

Oto w wieńcu lilije

Ach czyjeż to sq czyje

Kto mój mąż, kto kochanek?

Obaj bracia twierdzą, że to ich wianek, zaczyna się kłótnia, w której mężczyźni chwytają za miecze. Nagle zatrzaskują się drzwi kościoła, gasną świece, zjawia się duch zabitego męża. Wyjawia straszliwą prawdę, że kwiaty w wianku pochodzą z jego grobu: „Wy moi, wieniec mój".

Cały kościół wraz z duchem, złą żoną, braćmi i świadkami ceremonii zapada się pod ziemię. Tak spełniają się słowa Pustelnika „Nie ma zbrodni bez kary". Ziemia pochłania wszystkich, chociaż tak naprawdę winna była tylko zabójczyni. Jest tu ukazany demonizm sił nadprzyrodzonych. Duchy z ballad są na ogół mściwe, z satysfakcją wymierzają kary. To surowa, pierwotna moralność, twardy, nienaruszalny kodeks etyczny. Temat ballady został przez poetę zaczerpnięty ze starej pieśni ludowej Stała nam się nowina, pani pana zabiła.

Kontynuacje i nawiązania

•    w literaturze:

Teofil J-enartowicz, Historia o pani, co pana zabiła

Jan Kasprowicz, Pies'ń o pani, co zabiła pana Konstanty Ildefons Gałczyński, Lilie albo kwiatki prohibicyjne, S//czne „Lilie"

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: motywu winy i kary, duchów i zjaw

w literaturze, symboliki kwiatów

LILIE - [...] w folklorze lilia jest nie tylko symbolem czystości (jak lilie noszone podczas procesji kościelnych), w bajkach i pieśniach ludowych wiąże się też ze śmiercią [np. w balladzie Stała nam się nowina, na której Mickiewicz oparł swe Lilie], Lilie sadzi się na grobach jako symbol łaski bożej, odpuszczenia win.

Hans Biedermann, Leksykon symboli, 2005

Adam Mickiewicz, Romantyczność

Ballada programowa otwierająca tomik Ballad i romansów, wymierzony przeciwko klasykom. W balladzie oświeceniowemu scjentyzmowi i realizmowi w poznaniu świata zostaje przeciwstawione spojrzenie romantyczne, przez pryzmat uczuć.

Czucie i wiara silniej mówi do mnie Niż mędrca szkiełko i oko.

Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu, widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce; Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cud u! miej serce i patrzaj w serce!

Bohaterowie ballady: Karusia, Lud, Poeta--narrator. Starzec, Duch Jasieńka.

Akcja toczy się na ulicach miasteczka. Obłąkanej z rozpaczy po śmierci ukochanego

Karusi wydaje się, że widzi ducha Jasieńka, biegnie za nim i mówi do niego. Prości ludzie ze wzruszeniem obserwują tę scenę i wierzą dziewczynie, podobnie jak narrator ballady. Dla odmiany Starzec (pierwowzorem tej postaci był wybitny przedstawiciel polskiego oświecenia, profesor Jan Śniadecki) ostro gromi Karusię za „opowiadanie dub smalonych", prezentując postawę trzeźwego realisty.

Kontynuacje i nawiązania

•    w literaturze:

Jan Lechoń, Romantyczność Władysław Broniewski, Ballady i romanse

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: sporu „starych" i „młodych" w literaturze, szaleństwa, miłości romantycznej, oniryzmu, utworów programowych epok literackich