page0739

731

Rzymska literatura

jami dawnej historyi i literatury, bądź nareszcie niezrównanym urokiem kom-pozycyi i pełną godności giętką akcyją. Marcus Tullius Cicero w samej rzeczy jedynym jest dla nas wyobrazicielem klassycznej wymowy u Rzymian. Urodził się 106 roku przed narodź. J. Chryst. w latyńskiem mieście Arpinum. Z mów jego, których pierwotnie było przeszło 100, czasów naszych doszło tylko 56, ale i te łączą się z najpamiętniejszemi chwilami jego zawodu, a celują wszystkie ognistym zapałem, do którego podbudzać umie również słuchaczy, umiejętnym układem, bystrością wywodow, najżywszy a przecie parlamentarną (że się tak wyrazimy) dyskussyją, nadewszystko zas starannem obrobie-niem₇ jasnością i pięknością niezrównanie czystego języka. Do najlepszych pod tym względem należą mowy przeciw Werresowi ( Yerrinae), przeciw Antoniuszowi (Philippicae, szczególnie druga), oraz Obrony Mureny, Plancyusza, Ligaryusza i Milana. W ścisłym związku z temi mowami zostają pisma retoryczne Cycerona, w których rozwijał teoryę sztuki według bogatego a własnego na tern polu doświadczenia: pierwszem jego dziełem tego rodzaju była Retoryka (czyli De inrentione), ułożona bardziej podług wzorów greckich, którą wszakże pod względem zajęcia i stylu nieskończenie przewyższa dyalog w trzech księgach p. t. De oratore (O mówcy). Brutus czyli 0 sławnych mówcach, jest historyją pragmatyczną wymowy rzymskiej, obfitą w nauczające i trafne charakterystyki; Orator (Mówca) zaś zawiera kwintessencyę doświad-czcu Cycerona o rodzajach stylowych, zwłaszcza o kompozycyi i zewnętrznej formie oratorskiej. Późniejszy jego utwór p. t. Topica, obejmuje krótką naukę dyalektyki, zastosowaną do praktyki sądowej i wspartą przykładami z różnych procesów; nakoniec w rozmowie: Partitiones oratoriae (Części wymowy) podaje synowi swemu w skróceniu prawidła całej retoryki. Najróżnorodniejsze stosunki Cycerona pod względem politycznym, towarzyskim i literackim uwydatnione są w nader cennych jego listach, ułożonych według stałego planu i porządkiem chronologicznym przez jego wyzwoleńca Tirona. Są to w szesnastu księgach Listy do przyjaciół i róinych (Epistolae ad familiares et diver-sos) i tyleż do Attyha, najzaufańszego jego doradzcy w sprawach politycznych. Księga XVI pierwszego zbioru obejmuje same tylko listy do Tirona, z których dokładne powziąć możemy wyobrażenie o stosunkach rodzinnych i domowych wielkiego pisarza. W trzech oddzielnych księgach mieszczą się listy do brata Kwintusa. Nader wielka i trwałą zasługę zjednał sobie Cycero swojemi pismami treści filozoficznej, które, jakkolwiek samej nauki naprzód nie posunęły, przyczyniły się jednak głównie do rozpowszechnienia mądrości greckiej pomiędzy ludźmi wykształconymi wszystkich krajów i czasów. Odznaczają się one jasnością formy, ciepłem uczucia i praktycznością zdrowego rozsądku, ale widoczny brak planu i ścisłej logiczności przeważnemi w nich czyni zalety czysto retoryczne. Najpierwszą z prac filozoficznych Cycerona było dzieło:

0    rzeczypospolitej (De republica), w sześciu księgach, niezbyt dawno (1822 roku) w palimpseście Watykańskim przez kardynała Angelo Mai odkryte, formy pod każdym względem skończonej, niezmiernie zajmujące charakterystyką

1    rozbiorem ustaw rzymskich, oraz obyczajów, zwyczajów, wychowania i w ogóle pożycia domowego Rzymian. Drugiego w podobnymże kierunku dzieła; 0 prawach (De legibus, ksiąg 3) Cycero nie dokończył: miał to być rys prawodawstwa publicznego i prywatnego w Rzymie, oparty na zasadach filozofii stoickiej. Fragmenta jakie nas z niego doszły, obejmują filozofię prawa '.natury i religii^ oraz prawodawstwo dotyczące urzędów rzymskich. Inne pisma filozoficzne Cycerona nie wchodzą już tak dalece w zakres polityki pra-