66 (155)

Zdaniem Eriksona w okresie dorastania mamy do czynienia z rodzajem moratorium psychospołecznego. Owo zaprogramowane opóźnienie dotyczy zarówno rozwoju osobowości, jak i statusu społecznego, gwarantującego przejściowość i pozostawiającego przestrzeń dla eksperymentowania z różnymi rolami społecznymi - bądź za pomocą regresywnych powtórzeń, bądź skokowych antycypacji odbywających się na skrajnie różnych obszarach, których wewnętrzne sprzeczności nie są postrzegane. Moratorium jest instytucjonalną formą usankcjonowania okresu oczekiwania przyznanego młodemu człowiekowi, zanim podejmie obowiązki i odpowiedzialność osoby dorosłej. Spore znaczenie dla tego specyficznego pasażu z dzieciństwa do dorosłości ma szkoła, która umożliwia niewiążące próbowanie różnych typów aktywności i ról zawodowych, które zdominują późniejszą biografię jednostki. Przedłużanie kształcenia szkolnego sprzyja moratoryjnym poszukiwaniom młodzieży, zbyt szybkie zaś wejście w świat dorosłych pozbawia ją lub znacznie skraca ten naturalny okres oczekiwania darowany przez społeczeństwo osobom jeszcze nie gotowym do podjęcia ról dorosłych. Moratorium to także okres naturalnego rozwojowo wyczekiwania, w którym człowiek eksperymentuje na sobie, wchodząc kolejno w różne role, często implikujące głębokie, choć przejściowe zaangażowanie. Przy tym jest ono najczęściej autentyczne i dopiero z perspektywy czasu zauważana bywa jego przejściowość (Witkowski, 1989). Eriksonowski kryzys²³ tożsamości etapu adolescencji ma charakter normatywny (podobnie jak wszystkie kryzysy w rozwoju epi-genetycznym człowieka) i może prowadzić do (Oleszkowicz, 1988):

1)    ukształtowania zintegrowanej, twórczej osobowości lub

2)    powstania osobowości niedojrzałej uniemożliwiającej w perspektywie autorealizację.

Doświadczenia adolescenta znacząco różnią się od tych zdobywanych głównie za pośrednictwem dorosłych we wcześniejszych fazach dzieciństwa. Poszerzanie się kręgów biograficznych w ramach początkowych faz treningu socjalizacji wtórnej pełni niejako rolę propedeutyczną przed wkroczeniem młodego człowieka na rynek pracy.

Nawiązując do teorii Hodkinsona całą perspektywę dzieciństwa i adolescencji jako etapu przedzawodowego potraktować możemy analogicznie jak pozostałe fazy aktywnej partycypacji w rynku pracy i w związku z tym przedstawić jako niesymetryczny schemat rutynowych przeżyć

²³ Kryzysy psychospołeczne definiuje Erikson w kategoriach „potencjalności i ograniczeń stadiów rozwojowych oraz poprzez fakt, że życie ludzkie zawiera wyróżnione punkty w postaci kolejnych i systemowych »zadań egzystencjalnych- w kontekście instytucji społecznych i kulturowych” (Witkowski, 1989, s. 36).

66