6 (231)

tylko naród jako ludzie, ale także jako państwo (czyli organizacja polityczna) i kraj, w którym żyjemy.

Odwoływanie się do identyfikacji narodowej jako ważnego rodzaju społecznej tożsamości wydaje się elementem spójnego syndromu społcczno-osobó-wościowego, który ma wyraźne funkcje przystosowawcze. Badania prowadzone na reprezentatywnej próbie młodych Polaków wykazują, iż osoby identyfikujące się jako Polacy są lepiej (niż osoby nic wymieniające narodowej identyfikacji jako dla nich ważnej) zakotwiczone w kręgu rodzinno-przyjaciel-skim, wysoko cenią tradycyjne wartości harmonijnego współżycia, ale także wpływy społeczne i polityczne; są raczej aktywni niż bierni, a w swoich diagnozach politycznych umiarkowani (Skarżyńska, 2000). Opierając się jedynie na dotychczasowych analizach, nic możemy jednak rozstrzygnąć, czy owo dobre społeczne zakotwiczenie jest psychologiczną przyczyną wyrazistej tożsamości narodowej, czy też jej skutkiem.

Kolejnym elementem poznawczym postawy narodowej jest stopniowo wytwarzające się przekonanie, iż ludzie tej samej narodowości mają jeszcze coś wspólnego poza narodowością czy wspólną ojczyzną. Łączy je wspólna historia, podobny sposób przeżywania emocji, język, czasem religia i obyczaje, które to elementy są specyficzne dla „nas - swoich”. Poprzez procesy kategoryzacji społecznej, które prowadzą do percepcji wewnątrzgrupowych podobieństw, wytwarza się więc poczucie wspólnej tożsamości. Konsekwencją tych procesów jest także przekonanie o odrębności narodowej (national distinctive-ness): „My - swoi" różnimy się od „obcych”. Przekonania takie mają już sześciolatki, które obcokrajowcom przypisują inne cechy psychologiczne niż ludziom z własnego kraju. Proces nabywania narodowej świadomości i tożsamości oraz poczucia narodowej odrębności trwa całymi latami, a udział w nim mają nie tylko rodzice, dziadkowie i inni członkowie rodziny, ale także kościół, szkoła i środki masowego przekazu.

Postawy narodowe to nie tylko przekonania, ale i emocje związane z identyfikacją czy tożsamością narodową. Potrzeba pozytywnej tożsamości sprawia, iż ludzie motywowani są do spostrzegania głównie pozytywów własnej grupy narodowej. Taka tożsamość narodowa, która wiąże się z przypisywaniem „swoim” cech pozytywnych, prowadzi do pozytywnych emocji wobec „swoich”: do sympatii i dumy z własnego kraju/narodu, z jego charakterystyk, zasług czy osiągnięć. Jeżeli jednostka przypisuje swojej grupie narodowej cechy negatywne, których nie akceptuje bądź których się wstydzi, może rozwijać się u niej postawa narodowej alienacji. Wyraża się ona w poczuciu obcości, pewnej niewygody czy dyskomfortu w obcowaniu ze „swoimi”, w próbach unikania takich kontaktów, a w końcu do odrzucenia pierwotnej identyfikacji narodowej, do emigracji lub prób przyjęcia innej identyfikacji.

Psychologiczny sens pozytywnego wartościowania własnego narodu można wyjaśnić także inną ważną potrzebą człowieka: potrzebą zakorzenienia w większej i trwałej całości. J. Greenberg, T. Pyszczynski i inni (1992) dowodzą, że ponieważ życie człowieka upływa w warunkach niepewności i wielu zagrożeń, w poczuciu przemijania i ze świadomością nieuchronności śmierci, więc człowiek broni się przed uczuciem obezwładniającej trwogi, traktując siebie jako element większej całości, wspólnoty, która przetrwa dłużej niż on. Taką wspólnotą jest naród. Ale żeby trwał, trzeba dbać o jego dobro. Dlatego wspólnota narodowa (analogicznie jak wszystkie inne grupy) rozwija bardziej lub mniej spójny system przekonań grupowych (group bdicfs), dotyczący spraw istotnych dla jej trwania i dobra. Istotą tych przekonań jest silna wiara członków wspólnoty, iż są one powszechnie podzielane w jej obrębie. Tworzy się tzw. kolektywny system znaczeń, będący pochodną cenionych wartości i podzielanej tożsamości (Bar-Tal, 1993, 1999; Reykowski, 1997). Niektórzy autorzy uważają, iż podzielane w danej grupie narodowej wartości i symbole stanowią o tożsamości narodu. Boski (3892) określa taką tożsamość narodową jako „kryterialną” (obok tzw. tożsamości korelacyjnej, obejmującej typowe dla narodu zachowania). Sympatię odczuwamy do tych, którzy podzielają nasz kolektywny system znaczeń; niechęć i obawy - wobec tych, którzy go krytykują bądź odrzucają.

Pozytywnym uczuciom i przekonaniom o własnym narodzie, kraju czy państwie mogą towarzyszyć negatywne przekonania i emocje wobec innych narodów. Podstawową kwestią teoretyczną jest tutaj dookreślenie, kiedy i dlaczego pojawiają się owe negatywne przekonania i uczucia. Współczesna wiedza empiryczna nie pozwala przyjąć bez zastrzeżeń tezy Simnera, iż możliwy jest jedynie etnocentryzm, czyli że uczucie przywiązania do własnego narodu jest zawsze związane z dyskryminacją innych narodów. Dekker i Malova nie rozwijają tej problematyki. Istnieje jednak wiele badań, które dotyczą owej kwestii; niestety ich wyniki nie zawsze są spójne czy konkluzyjne. Ważne wydaje się ustalenie, iż osoby o wyższym poziomie potrzeby tożsamości (na przykład takie, które nie mają dobrze wyodrębnionego ,ja” od „my”) są bardziej niż inne motywowane do rozwoju negatywnych uczuć, przekonań i stereotypów na temat innych narodowości (Duckitt, 1989; Jarymowicz, 1992; Wolak, 1994). Różnorakie problemy z własną tożsamością narodową są istotnym predyktorem stosunku do innych narodowości. Zakłócenie tożsamości narodowej poprzez wskazanie wewnątrznarodowego zróżnicowania wywołuje zmiany ustosun-kowań do grupy obcej narodowo. Trzebińska (1992) wykazała, iż może ono „zablokować” tendencję do faworyzowania „swoich” i dyskryminowania „obcych”: „obcy narodowo” może być oceniany bardziej pozytywnie, gdy jego odrębność jest pomocna w rozwiązywaniu problemu własnej tożsamości lub gdy staje się on bliski doświadczeniowo. Ale krytyka ważnych aspektów własnej narodowej tożsamości wywołuje tendencję do r»*g»tywuych ocen i silnych negatywnych emocji wobec „okoycn" (Łukaszewski, Stajniak, 1998; Skarżyńska, 2000).

Istotnym, ale nie do końca poznanym problemem jest szczególny charakter tożsamości narodowej. Jest on podkreślany zarówno w ideologii nacjonalistycznej (por. początek rozdziału), jak i w empirycznych pracach psychologicznych czy socjologicznych, a dotyczy, nąjogólniej mówiąc, wyrazistości i dostępności tożsamości narodowej. Ideolodzy narodowi mówią, iż jest to taki rodzaj tożsamości społecznej, który jest silniejszy, trwalszy (właściwie niemożliwy do zmiany) niż inne rodzaje tożsamości. Badacze przypuszczają, iż jest to raczej „latentny stan świadomości” (por. Łukaszewski, Stajniak, 1998), aktywizowa-

285