6 (734)

Edward Haliżak

933 r. i propozycja Litwinowa zgłoszona w 1935 r. na forum Ligi Narodów, ycząca utworzenia regionalnej organizacji europejskiej). W sferze planów pozo-a także zgłoszona przez Francję w lipcu 1934 r. idea paktu wschodniego, mają-o gwarantować granice w Europie Środkowo-Wschodniej.

Pomimo negatywnych doświadczeń okresu międzywojennego podejście regio-ne po II wojnie światowej na dużą skalę zastosowano w dziedzinie utrzymania ;dzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz współpracy gospodarczej. Rów-ż w działalności struktur organizacyjnych ONZ i w procedurze wyborów do jej anów zasada regionalnej reprezentacji ma powszechne zastosowanie.

Karta Narodów Zjednoczonych zawiera wielorakie dyspozycje dla swych człon-v, co do zawierania porozumień regionalnych mających zapewnić pokój i bez-:zeństwo. Taką możliwość stwarza przede wszystkim artykuł 51 Karty NZ, który wierdza prawo każdego państwa do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej. ykuł ten, umieszczony w zbiorze postanowień dotyczących organizacji i funkcjo-vania systemu bezpieczeństwa zbiorowego, uznaje prawo zawierania układów ionalnych, dotyczących wzajemnej pomocy, w przypadku napaści zbrojnej na no lub więcej państw takiego układu. Treść artykułu 51 stanowiła podstawę do derania, licznych po II wojnie światowej, sojuszy polityczno-wojskowych, które woływały się na wynikające z tego przepisu prawo do samoobrony (NATO, ZUS, SEATO, Układ Warszawski). Sojusze te były narzędziem rywalizacji idzysystemowej w okresie zimnej wojny, aż do 1989 r. Po jej zakończeniu ostało tylko NATO, które z klasycznego sojuszu polityczno-wojskowego przekształca w organizację regionalną w rozumieniu przepisów rozdziału VIII Karty NZ.

W świetle Karty NZ bezpośrednie dyspozycje do tworzenia regionalnych poro-lień, mających na celu utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa, zawierają artykuły 54 tworzące rozdział VIII zatytułowany Układy regionalne. Artykuły te stanowią adniczą podstawę prawną tworzenia i funkcjonowania organizacji oraz układów ionalnych, a zarazem kryterium legalności takich układów i organizacji. W opinii 3ierzanka układy lub organizacje regionalne, w świetle rozdziału VIII Karty NZ, to zespoły państw członkowskich ONZ, położonych w określonym regionie, jące na celu utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa w danym regionie. Układy ganizacje regionalne powinny być zgodne z celami i zasadami Karty NZ. Według ^rkułu 52 § 1 i artykułu 53 § 1 układy i organizacje regionalne — z mocy postawień Karty i bez potrzeby zawierania szczególnych porozumień — są instru-item ONZ w zakresie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa z pokojowego załatwiania sporów między państwami danego regionu, przy czym Izie Bezpieczeństwa ONZ przysługuje prawo posługiwania się układami i orga-icjami regionalnymi przy stosowaniu środków przymusu. Rada Bezpieczeństwa zgodnie z artykułem 54 Karty NZ — powinna być informowana o wszelkich ałaniach zamierzonych lub podjętych na podstawie układów regionalnych dla ymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Obowiązek informowania iy Bezpieczeństwa ONZ obejmuje nie tylko podjęte lub zamierzone akcje przymusu, ale wszelkie akcje mające na celu utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa¹⁰.

Przewidziany przez twórców ONZ system organizacji regionalnych (postanowienia rozdziału VIII Karty NZ), którego celem było utrzymanie pokoju w danym regionie przez rozwiązywanie konfliktów wewnątrzregionalnych, nie został w praktyce stworzony na skutek braku jednomyślności wśród stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Powstały natomiast regionalne organizacje polityczno-militarne, opierające się na tradycyjnych teoriach bezpieczeństwa, upatrujących zagrożenia ze strony innych państw.

Niektóre organizacje, jak Organizacja Państw Amerykańskich (Organization of American States — OPA), wprost określały się jako organizacje regionalne w rozumieniu rozdziału VIII. Nie czyniono tego natomiast w odniesieniu do takich organizacji, jak Układ Warszawski, NATO czy układ o bezpieczeństwie USA-Japonia. Było to zrozumiałe, zważywszy na fakt, że każdy z tych układów był zwrócony przeciw potencjalnej agresji jednego z pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Natomiast artykuł 53 Karty NZ podkreślał, że użycie siły przez regionalne porozumienie w żadnym wypadku nie może się dokonać bez przyzwolenia Rady Bezpieczeństwa. Było więc oczywiste, że zastosowania postanowień rozdziału VIII Karty NZ, odnoszących się do interesów bezpieczeństwa i sojuszów któregokolwiek z pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ, nie brano pod uwagę, zważywszy na możliwość weta.

Problematyka gospodarczo-społeczna jest drugą dziedziną działalności ONZ, w której regionalne podejście znajduje szerokie zastosowanie. Działalność Rady Społeczno-Gospodarczej, organizacji wyspecjalizowanych i różnych agend ONZ ma wymiar globalny, ale w praktyce jest realizowana przez sieć regionalnych i narodowych biur przedstawicielskich. Spośród nich najważniejsze znaczenie mają regionalne komisje gospodarcze powoływane na podstawie artykułu 68 Karty NZ i działające pod auspicjami Rady Społeczno-Gospodarczej.

Najwcześniej, bo w 1947 r., utworzono Europejską Komisję Gospodarczą z siedzibą w Genewie. Jej pierwszym zadaniem była współpraca międzynarodowa w celu odbudowy gospodarczej Europy. Z czasem zajęła się współpracą gospodarczą Wschód-Zachód, między państwami o odmiennych ustrojach politycznych. Po przezwyciężeniu podziału Europy Komisja stała się odpowiedzialna za ogólnoeuropejską współpracę w dziedzinie nauki, techniki i gospodarki w ramach Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE). Na innych kontynentach działają: Komisja Gospodarcza dla Afryki, Komisja Społeczno-Gospodarcza dla Azji i Pacyfiku, Komisja Gospodarcza dla Ameryki Łacińskiej i Karaibów, Komisja Gospodarcza dla Azji Zachodniej. Komisje te koncentrują się w swej działalności na rozwiązywaniu problemów gospodarczych i technicznych krajów rozwijających się oraz na popieraniu współpracy na szczeblu regionalnym. Konkretna ich działalność polega na: zbieraniu i opracowywaniu informacji, prowadzeniu badań, koordyno-

¹⁰ R. Bierzanek, op. cit., s. 68-69.