6 (915)

a)    zwroty uważać kogo, co jak(o) wobec dzisiejszego za^M\ np. Uważaiąc łopatę iak narzędzie Ról; zwój uważać się musi jako środek Ma 30; czasem formy się mieszają: nie będzie uważał za ciężar kantonu B., lecz jako ciężar związku [...] GL 149. W tej funkcji jak(o) pokazuje się obficie w O¹, potem rzadziej; w II połowie XIX wieku to są wypadki pojedyncze;

b)    jak w wyrażeniach porównawczych z comparativem, gdzie dzisiejsza, wykształcona pod koniec XIX wieku norma (według Słpp) dopuszcza jak tylko po zaprzeczonych przymiotnikach i przysłówkach w stopniu wyższym. Jednak w XIX wieku takie jak jest bardzo częste, np. socha głębiej orze jak pług wielkopolski Ch 22; znacznie mniejszy jak w stanie zdrowia Gre 31; jestem mocniejszą jak wy sobie myślicie GazO nr 39; ale niż przeważa nad jak już w O¹", w O¹^ połowa źródeł już w ogóle zna tylko zwroty z niż (np. Sień, Luto) lub stosuje jak wyjątkowo (np. Prze 482)³¹.

Również zaimek co występuje czasem (ale bardzo rzadko!) w funkcji przyimka. Dotyczy to co w relacji odniesienia'², np. Piórkowski nie wiele był mówiący; ale co kobiecie, to latał język GazO nr 12.

Ostatnią grupą osobliwości przyimkowych XX wieku są przyimki archaiczne, tj. dziś już w ogóle nie występujące (lub bardzo rzadkie, na granicy normy). Są to ku i niżeli.

Ku ‘do, w celu’³³ pojawia się częściej w I połowie XIX wieku, choć już J a-kubowicz (1834, 66) zaznacza, że jest rzadsze niż do. Z II połowy XIX wieku mało przykładów, np. „nacyonalizm" jest [...] zjednoczeniem ludzi ku zużytkowy-waniu zbiorowej władzy zdobywania wspólnego dobrobytu Głos 316.

Niżeli (określone w Słpp jako przestarzałe, w SDor jako dawne) w znaczeniu ‘aniżeli’, też nierzadkie w I połowie XIX wieku, zmniejsza bardzo swą frekwencję w II połowie. Przykłady: ucieka prędzey niżeli doścignąć go można Z-pp 17; łatwiej niżeli w samotności Hor 21.

Na koniec możemy powtórzyć obserwację B u 111 e r o w e j³⁴, że „leksykalny skład kategorii przyimków zmienił się w ciągu drugiej połowy wieku XIX tylko nieznacznie”.

³⁰ Według Słpp uważać jak(o) jest niepoprawne. Ale D. B u 111 e ro w a (Innowacje.... s. 55) wskazuje na jeszcze do dziś trwające wahania łączliwości wyrazów uznać, uważać, oceniać, traktować, które albo przybierają połączenia z jako, albo z za.

³¹0 rywalizacji jak i niż zob. E. O s t r o w s k a: Zakres używania „jak ” i „ niż wraz z dopiskiem K. Ni tscha. „Język Polski” 1952, T. 32, s. 215-223. Dziś porównawcze jak częste w gwarach; zob. Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk. Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa 1955, s. 480.

³²0 takim co pisze A. Kałkowska: Uwagi o relacji odniesienia w języku polskim. W: Studia z polskiej składni historycznej. Red. S. Urbańczyk, J. Basara, K. Rymut. T. 2, Wrocław 1978, s. 53-55.

³³    Że ku można traktować jako archaizm (a więc osobliwość), zob. H.Zgółkowa: Funkcje syn-taktyczne..., s. 15.

³⁴    D. B u t t I e r o w a: Właściwości syntaktyczne polszczyzny drugiej połowy wieku dziewiętnastego (schematy zdań i konstrukcji przyimkowych). „Prace Filologiczne” 1988, T. 34, s. 75.

Następną dość zasobną kategorią osobliwych elementów konstrukcji syntak-tycznych są spójniki i wyrazy etymologicznie inne, zwłaszcza zaimki, ale pełniące funkcje spójników. Zaznaczyć trzeba, że omawiamy tu tylko te spójniki, których obecność — w porównaniu z formą dzisiejszą danego związku składniowego nie powoduje odmienności podstawowego charakteru danej struktury składniowej i jest tylko różnicą leksykalną. Wyróżniamy tu następujące grupy spójników:

MMMMMM —1

a) spójniki o formie dziś występującej, ale z funkcją dziś nie realizowaną lub — realizowaną poza normą;

co —jako spójnik³³ międzyzdaniowy dziś jest już poza normą lub na jej granicy (z kwalifikatorami „rzadkie”, „pot.”, „dawne” w SDor). ale w XIX wieku (zwłaszcza w I połowie) jeszcze czasami się pojawia jako co przeciwstawne, np. co pierwej kosztował dom [...], to teraz już kosztuje [...] Przy 293; także celowe, przyczynowe, np. przewietrzanie [...] przedsięwziąłem być powinno co tern sposobem zaraza zniszczoną bywa Kar 34; w znaczeniu ‘że’, np. nie tylko co uznają Pana Jezusa zbawicielem świata, lecz wierzą też [...] Mr 292; również czasowe, z towarzyszącym tylko, np. co tylko Napoleon zawarłpokóy w Tylży. woyska iego ruszyły K-o 55;

gdy w znaczeniu ‘skoro, ponieważ, że’ dziś już nie występuje, najwyżej w wypadku lekkiego zaznaczania warunkowości (według Słpp); w I połowie XIX wieku jeszcze bywa, potem to zupełne wyjątki, np. worki [...] szyte być nie powinny, gdy w razie wysełki za granicę trudność z tego powodu doświadczona być może GL 417.

gdyby ‘choćby’, spójnik wewnątrzzdaniowy; bardzo rzadko, np. każda nowość gdyby naylepsza, musi mieć swoich przeciwników GK 33; gdyby miewa też funkcję ‘żeby’;

ile — jest w XIX wieku o wiele częściej niż dziś używane w wyrażeniach zupełnie pozbawionych treści ilościowych; występuje mianowicie w znaczeniu ‘jako że, skoro’; też w tym znaczeniu o ile, ile gdy, ile że. Na przykład tern śmielej powiedzieć mogę, ile [...] przekonałem się, że [...] Bą 18; nie było więcey mowy o Polscze [...] ile gdy zamysł o iey wskrzeszeniu mógł zawsze skoiarzyć [...] nową przeciw Francyi koalicyą K-o 63; Poeci niebiorący zasiłku z zewnątrz [...] muszą się zużywać, ile że [...] człowiek sam exystować nie może TPo 182. Takie użycia ile, dziś już określane (w Słpp i SDor) jako „dawne” czy „przestarzałe”, w II połowie XIX wieku jeszcze się zdarzają, ale bardzo rzadko;

jak wielofunkcyjne, a więc też o funkcji spójnikowej ‘gdy, jeśli, skoro’, jest dziś już tylko potoczne (według Słpp) i gwarowe³⁶, w XIX wieku jednak często się

³⁵ Wymienione tu typy co (z wyjątkiem co odniesienia) charakteryzuje S. Urbańczyk: Zdania rozpoczynane wyrazem „co" w języku polskim. Kraków 1939.

³⁶Podobnie określa funkcjęya/:Z. Klemensiewicz: „[...] w mowie potocznej [...] bardzo silnie występuje wielostronne zastosowanie wyrazu jak” {O wyrazie jak z funkcją wskaźnika

27