7

postacie historyczne i legendarne (Diogenes, Menippos i inni). Bodaj w całej literaturze światowej nie znajdziemy gatunku bardziej od menippei swobodnego w tworzeniu fikcji fantastycznej.

D; Najważniejsza właściwość menippei polega na tym, że krańcowo śmiała, wybujała fantastyka czy przygodo-wość jest tu umotywowana, usprawiedliwiona i usankcjonowana poprzez cel czysto ideowy, filozoficzny: sytuacje wyjątkowe służą do prowokowania i wypróbowania filozoficznej idei-słowa, prawdy, ucieleśnionej w postaci mędrca, poszukiwacza tej prawdy. [

Podkreślmy: menippeja posługuje się fantastyką nie dla pozytywnego zobrazowania prawdy, lecz dla jej poszukiwań, prowokowania i zwłaszcza dla jej w y-próbowania. W tym celu bohaterowie ..satyry me-nippejskiej” ulatują w niebiosa, schodzą do piekieł, wędrują po nieznanych fantastycznych krainach, okazują się w nader dziwnych sytuacjach życiowych (Diogenes, na przykład, na targowisku sprzedaje sam siebie w niewolę, Pcrcgrynes na igrzyskach olimpijskich urządza uroczyste samopalenie, osioł Lucjusz cały czas pakuje się w sytuacje niezwykłe itp.). Bardzo często fantastyka nabiera aury scnsacyjno-przygodowcj, niekiedy symbolicznej, a nawet mistyczno-religijnej (Apulejusz). We wszystkich jednak wypadkach rządzi nią czysto ideowa funkcja prowokowania i wypróbowania prawdy.

Wybujała fantastyka przygodowa jest tu zespolona z ideą filozoficzną w niepodzielną artystyczną całość. Podkreślmy raz jeszcze, że; chodzi właśnie o wypróbowanie idei, prawdy, nie zaś charakteru ludzkiego w aspekcie indywidualnym czy społecznym. Próba, jakiej poddaje fię mędrca, musi sprawdzić jego filozoficzną postawę wobec świata, nie zaś te lub inne cechy jego charakteru, od tej postawy niezależne. W tym sensie można powiedzieć, że na treść menippei składaj.j się przygody idei lub prawdy w świccie: na ziemi, w piekle, na Olimpie.)

/

Właściwości utworów Dostojewskiego

i Ba rdzo ważną właściwość menippei stanowi orga-icznc zespolenie swobodnej fantastyki, symboliki, a cza-em i elementów mistyczno-religijnych, z jednej strony, i krańcowego (w naszym odczuciu rażącego) naturalizmu spelunko we g o (- z drugiej. Ziemskie przygody prawdy rozgrywają się na gościńcach, w lu-panarkach, w złodziejskich spelunkach, w karczmach, na rynku ulicznym, w więzieniach, w tajemnych miejscach kultowych orgii erotycznych. W menippei idea nie boi się żadnych spelunek, żadnego brudu. Czlo-yiek idei, mędrzec, styka się z krańcowymi przejawami la w świecie, z rozpustą, bezeceństwem, trywialno-:ią.

Naturalizm spclunkowy wystąpił prawdopodobnie już ye wczesnych mcnippejach. O Bionic Borystenicie staro-■ytni mówili, że on „pierwszy wystroił filozofię w jaskra-\vc szaty hetery”. Bardzo dużo naturalizmu spelunkowe-go zawierały utwory Warrona i Lukiana. Jednakże natu-•alizm ten mógł rozwinąć się najpełniej i najszerzej do-ńero w menippejach Petroniusza i Apulcjusza, które ozrosły się do wymiarów powieści. Organiczne zespo-enie dialogu filozoficznego, wzniosłej symboliki, fan-astyki przygodowej i naturalizmu spelunkowego - oto nadzwyczajna właściwość menippei, utrzymująca się na wszystkich dalszych etapach rozwoju dialogowej linii fprozy powieściowej, aż do Dostojewskiego.

5. Śmiałość fikcji i fantastyki łączy się w menippei z wyjątkowym uniwersalizmem filozoficznym i z krań-owo kontemplacyjnym ujęciem świata. Menippcja - to gatunek poruszający „problemy ostateczne”. Tu poddaje się próbie ostateczne postawy filozoficzne. Mcnip-peja dąży do wydobycia ostatnich, rozstrzygających słów i zachowań człowieka, z których każde ma wyrażać całą jego istotę, bilans całego życia.

Ta właściwość zapewne najjaskrawiej przejawiła się w menippejach wcześniejszych (Heraklit z Pontu, Bion, Tcles, Menippos), ale zachowała się, choć w stopniu

u Problemy poetyki

I