7

268 Tajność i miny -wiązek

jeżeli w granicach jednego porządku zaspokojenie tej potrzeby jest niemożliwe, człowiek będzie uciekał się do jakiegokolwiek innego porządku, aby ową właściwą proporcję osiągnąć. Wraz z rytuałem tajny związek narzuca sobie dobrowolnie pewien formalny przymus, który jest niezbędnym dopełnieniem materialnego oderwania i autonomii. Znamienne jest. że właśnie wolnomula-rze amerykańscy - a więc ci. którzy korzystali z największej swobody politycznej - wymagają od siebie najsurowiej przestrzeganej jedności działania i skrajnej jednolitości rytuału wszystkich lóż, podczas gdy w Niemczech - gdzie skądinąd dostatecznie silne skrępowanie nie rodzi owej komplementarnej potrzeby ograniczenia wolności w innej dziedzinie - w praktyce istnieje większa swoboda wyboru stylu działania poszczególnych lóż. Schematyczny - często, obiektywnie rzecz biorąc, całkowicie bezsensowny - przymus rytuału w tajnych związkach nie stoi więc bynajmniej w sprzeczności z jego ocierającą się o anarchię wolnością i odrzucaniem norm obowiązujących w grupie zewnętrznej. Przeciwnie: o ile rozpowszechnienie tajnych związków z reguły dowodzi braku wolności politycznej, nasilenia policyjnych restrykcji i ucisku oraz, jako reakcja, wyraża potrzebę wolności, o tyle wewnętrzne, rytualne restrykcje w obrębie związku wskazują na taki stopień wolności i dezintegracji, przy którym dla utrzymania równowagi schematyzm taki stanowi konieczne normatywne uzupełnienie.

VIII. Cechy tajnego związku

Powyższe rozważania podsunęły nam zasadę metodologiczną, z pomocą której będziemy analizować dalsze cechy tajnych związków. Pytanie brzmi: w jakiej mierze cechy te można określić jako ilościowe modyfikacje typowych cech form uspołecznienia w ogóle? Uzasadnienie takiego ujęcia problematyki tajnych związków prowadzi raz jeszcze do zagadnienia ich pozycji w całokształcie różnych form społecznych.

Element tajności w społeczeństwie jako fakt socjologiczny ma charakter pierwotny, oznacza szczególny rodzaj i odcień zespolenia, formalną cechę stosunków pośrednio bądź bezpośrednio związaną z innymi cechami i określającą kształt grupy bądź jej elementów. Natomiast w porządku historycznym tajny związek jest tworem wtórnym, tzn. powstaje zawsze dopiero w obrębie już uformowanego społeczeństwa, innymi słowy: tajny związek charakteryzuje wewnętrznie jego tajność tak jak inne grupy - a także i jego samego - system pod-i nadrzędności czy też agresywne cele, czy wreszcie charakter naśladowczy. Ale tak określony tajny związek może się utworzyć tylko w obrębie istniejącego społeczeństwa, któremu się przeciwstawia. To przeciwstawienie - bez względu na jego cel - ma zawsze charakter odcięcia się od otoczenia. Nawet takie tajne związki, które chcą tylko bezinteresownie wyświadczyć pewną określoną przysługę całości, w której funkcjonują, a następnie rozwiązać się. uważają najwidoczniej swoje czasowe wyodrębnienie się z owej całości za nieunikniony techniczny środek umożliwiający osiągnięcie celu.

Świadomość odrębności

Spośród małych grup istniejących w obrębie dużych żadna nie musi z takim naciskiem poprzez swą strukturę społeczną podkreślać swej formalnej samowystarczalności jak tajny związek. Tajemnica otacza grupę niby linia graniczna, za którą znajdują się elementy odmienne pod względem materialnym lub przynajmniej formalnym i która dlatego czyni grupę tę tworem w pełni jednolitym. We wszelkich innego rodzaju grupach treść życia grupowego, prawa i obowiązki członków mogą tak absorbować ich świadomość, że formalny fakt uspołecznienia nie odgrywa zazwyczaj poważniejszej roli. Natomiast związki tajne nie mogą dopuścić, by ich członkowie utracili wyraźną świadomość tego, iż tworzą społeczność. Stale odczuwany i utrzymywany nastrój tajemniczości użycza innego rodzaju znaczenia, które dominuje nad treścią. W tajnym związku brak elementu organicznego rozwoju, naturalnego poczucia przynależności i jedności z grupą. Nawet jeżeli jego treść jest na wskroś irracjonalna, mistyczna, emocjonalna, to sposób jego tworzenia jest zawsze na wskroś świadomy i rozmyślny. Przez zaakcentowaną w procesie tworzenia i w toku całego istnienia świadomość bycia społecznością tajny związek stanowi przeciwieństwo wszelkich wspólnot powstających żywiołowo, których jedność w większym lub mniejszym stopniu wyraża tylko głęboko zakorzenione poczucie zrośnięcia elementów; społeczno--psychiczna forma tajnego związku przypomina formę związku celowego. Zrozumiałe jest przeto, że formalne aspekty uspołecznienia dochodzą szczególnie wyraźnie do głosu w przypadku tajnych związków, a ich istotne cechy socjologiczne jawią się jako czysto ilościowe spotęgowanie cech stosunków społecznych w ogóle.

Mówiliśmy już, że naczelną przesłanką charakteru i treści grupy jest fakt jej odcięcia od społecznego otoczenia. Tłumaczy to sens często bardzo ceremonialnych znaków rozpoznawczych, dzięki którym każdy członek legitymuje swą przynależność do grupy. Należy dodać, że przed rozpowszechnieniem się pisma znaki te były bardziej potrzebne niż później, gdy inne rodzaje ich użyteczności społecznej odsunęły tę funkcję na plan dalszy. W braku aktów uwierzytelniających przynależność, zawiadomień czy rysopisów zrzeszenie, którego oddziały znajdowały sie w różnych miejscowościach, nie dysponowało żadnym innym prócz znaków legalnym środkiem gwarantującym, że pewne korzyści i wiadomości staną się udziałem tylko osób rzeczywiście uprawnionych, obowiązanych do zachowania ich w tajemnicy.

Właśnie izolacja, odcięcie się od otoczenia jako cel charakteryzuje jasno rozwój pewnych tajnych związków u ludów prymitywnych, zwłaszcza w Afryce