7 (1877)

nowych sposobów myślenia i zachowania. Z tych wczesnych więzi dziecko rozwija zdolność do przystosowywania się do potrzeb innych.

Roie związane z płcią

Mężczyźni i kobiety różnią się od siebie nie tylko cechami fizycznymi, także często zachowują się w różny sposób oraz spełniają inne role w społeczeństwie. Podczas gdy niektóre z tych różnic związane są z biologią, wiele jest wynikiem uspołecznienia. W jaki sposób chłopcy i dziewczęta ucźą się różnych oczekiwań, jakie stawia wobec nich kultura, w której rozwijają się i spędzają życie? Odpowiedź należy zacząć od zróżnicowania pojęć płci biologicznej, płci psychicznej, tożsamości płciowej i ról płci*.

Termin płeć (sex) odnosi się do właściwości biologicznych odróżniających osobniki żeńskie od męskich. Właściwości te obejmują różne funkcje reprodukcyjne oraz różne hormony i anatomię. Są one uniwersalne, biologicznie zdeterminowane i niezależne od czynników społecznych. W ciągu dziejów doprowadziły do wykształcenia się tradycyjnych ról społecznych - na przykład, ponieważ jedynie kobiety mogą karmić dzieci piersią, w społecznościach prehistorycznych pozostawały one blisko domu, zajmując się dziećmi, podczas gdy mężczyźni zdobywali pożywienie (Rossi, 1984).

Po okresie niemowlęcym chłopcy stają się bardziej aktywni fizycznie i bardziej agresywni niż dziewczęta. Na całym świecie chłopcy częściej uczestniczą w brutalnych zabawach. Różnica ta częściowo związana jest z hormonami płciowymi - czynniki biologiczne mogą wywoływać predyspozycje behawioralne (Maccoby, 1980). Wiemy, że hormony mogą wpływać na zabawy, ponieważ obserwacje młodych samców i samic szczurów i małp ukazują takie same różnice behawioralne, jak te zauważone u ludzi (Meany, 1988). Samce biorą udział w aktywnych formach zabaw ruchowych wymagających znacznej aktywności motorycznej. Samice uczestniczą w działaniach wymagających precyzyjnych sprawności ruchowych.

W przeciwieństwie do płci biologicznej, płeć psychiczna {gender} jest zjawiskiem wyuczonym, związanym z odmiennością zachowań i postaw zwykle cechujących osoby o odmiennej płci biologicznej. Kultury różnią się stopniem, w jakim płeć psychiczna wiąże się ze zróżnicowaniem codziennych czynności i zakresem tolerancji na zachowania spostrzegane jako niezgodne z własną

W języku angielskim (szczególnie amerykańskim) płeć biologiczna i płeć psychiczna określane są odmiennymi słowami: sex i gender. To drugie znaczy dosłownie tyle, co „rodzaj gramatyczny" i choć w USA jest używane do oznaczenia płci w sensie psychicznym (głównie pod wpływem ruchu feministycznego i „politycznej poprawności”), w Polsce taka konwencja dotąd nie przyjęła się. Stąd też używamy wyrazu „płeć” w sensie tak biologicznym, jak i psychicznym (przyp. red. nauk.).

płcią. Tożsamość płciowa {gender identity) jest posiadanym przez jednostkę poczuciem męskości lub kobiecości; obejmuje świadomość i akceptację własnej płci. Niektóre jednostki, takie jak transseksualiści, odczuwają konflikt pomiędzy własną płcią biologiczną a tożsamością seksualną. Poczucie tożsamości seksualnej jest ważne dla psychicznego samopoczucia dziecka. Niektórzy teoretycy uważają, że dzieci z natury cenią to, co jest do nich podobne i dzięki temu dążą do aktywności odpowiedniej dla ich płci (Kohlberg, 1966).

Role związane z płcią, czy w skrócie - role płci Igender roles) - to wzorce zachowań uważanych za odpowiednie dla mężczyzn i kobiet w danym społeczeństwie. Dostarczają one podstawowych definicji męskości i kobiecości. Większość z tego, co uważamy za męskie i kobiece ukształtowane jest przez naszą kuiturę (Williams. 1983). Dzieci uczą się na wiele różnych sposobów ról seksualnych istniejących w ich kulturze. Dorośli nagradzają je za zachowania odpowiednie dla płci dziecka a karzą za działania nieodpowiednie. Zwłaszcza chłopcy spotykają się z silnymi reakcjami negatywnymi ze strony ojców, jeśli przejawiają „nie-męskie" zachowania (Langlois i Downs, 1980). Dzieci także często naśladują zachowania osób z otoczenia lub zaobserwowane w filmach czy książkach. Wreszcie, dzieci rozwijają też przekonania dotyczące reguł ograniczających role seksualne („dziewczęta nie mogą być żołnierzami”).

Uspołecznienie w zakresie ról seksualnych zaczyna się od urodzenia. W jednym z badań rodzice opisywali swoje nowo narodzone córki, używając słów takich, jak: mała, delikatna, piękna i słaba. Odwrotnie, swoich nowo narodzonych synów rodzice opisywali jako mocnych, dziarskich, silnych i skoordynowanych. Dzieci w rzeczywistości nie różniły się wzrostem, wagą ani stanem zdrowia (Rubin i in., 1974). Różnice w reakcjach rodziców wydają się wynikać ze stereotypów ról seksualnych. Rodzice ubierają synów i córki w różny sposób, dają im inne zabawki i komunikują się z nimi w odmienny sposób (Reingoid i Cook, 1975). Na przykład, rodzice częściej biorą na ręce synów, dostarczają im więcej stymulacji fizycznej i zwracają więcej uwagi na ich wokalizacje i sygnały dotyczące jedzenia (Parkę i Sawin, 1976; Yarrow, 1975). Wyniki te potwierdzono w badaniach kontrolnych.

Rodzice zdają się odgrywać kluczową rolę w wyuczaniu dziecka ról płci. Jednakże ostatnio badacze zajęli się znaczeniem rówieśników w rozwoju i kształtowania się identyfikacji z płcią. Wydaje się, że efekty etykietowania zachowań jako męskich lub kobiecych są silniejsze w przypadku dzieci niż dorosłych (Stern i Karraker, 1989). Dzieci w wieku 2 do 6 lat mają bardziej skrajne i sztywne poglądy dotyczące płci niż dorośli. Skrajne reakcje dzieci mogą być związane z faktem, że w tym wieku próbują one ustanowić własną identyfikację seksualną.

Eleanor Maccoby (1988) twierdzi, że rodzice nie naznaczają dzieci rolami seksualnymi. Znalazła ona dowody na to, że style zabawy i wybierane zabawki niezbyt kore-

184 Rozdział 5 Rozwijające się dziecko

iują z preferencjami rodziców lub ich rolami. Maccoby uważa, że wiele różnic w zachowaniu dzieci różnej płci wynika z ich relacji z rówieśnikami. Z powodu uspołeczniania w zakresie ról płci chłopcy i dziewczęta wzrastają w różnych środowiskach psychologicznych, które odmiennie kształtują ich poglądy na świat oraz ich sposoby radzenia sobie z problemami. Małe dzieci są segregacjo-nistami - poszukują rówieśników tej samej płci, nawet jeśli nie pozostają pod nadzorem dorosłych oraz pomimo zachęcania przez dorosłych do podejmowania zabaw w grupach mieszanych pod względem płd.

Różne źródła socjalizacji - rodzice, nauczyciele, rówieśnicy i media - spójnie i niepostrzeżenie wzmacniają stereotypy płci. Jeanne Błock (1983) konkluduje, że rodzice dają dziewczętom „korzenie” do budowy ich domów i rodzin, natomiast chłopcom dają „skrzydła”, aby wzbijali się ku nowym wyzwaniom. Czy związane z rolą płci zachowania mogą się kiedykolwiek zmienić?

Stadia rozwoju psychospołecznego według Eriksona

Jako amerykański imigrant w średnim wieku Erik Erikson (1963) uświadomił sobie, wobec jakich konfliktów stanął z powodu swego nowego statusu. Ta świadomość popchnęła go do refleksji nad wieloma takimi konfliktami, przed którymi stają wszyscy w ciągu trwającego całe życie procesu rozwoju. Refleksje te ostatecznie przyniosły nowy sposób myślenia o ludzkim rozwoju, ujęty w sekwencję konfliktów i wyzwań wyłaniających się w wielu stadiach cyklu życiowego od niemowlęctwa do starości. Stadia rozwoju psychospołecznego (psychosocial stages) są kolejnymi ukierunkowaniami na siebie samego i na innych, które wpływają na rozwój osobowości w ciągu całego życia. Każde stadium wymaga nowego poziomu interakcji społecznych: sukces lub niepowodzenie w osiągnięciu go może zmienić przebieg dalszego rozwoju w pozytywnym lub negatywnym kierunku. W przeciwieństwie do innych teoretyków, którzy uważali, że rozwój dokonuje się jedynie w niemowlęctwie i we wczesnym dzieciństwie, Erikson ujmował rozwój jako proces obejmujący całe życie.

Erikson wyróżnił osiem stadiów rozwoju psychospołecznego w cyklu życiowym. W każdym stadium określony konflikt zajmuje centralną pozycję, jak jest to przedstawione w tabeli 5.4. Chociaż konflikt ciągnie się w różnych formach i nigdy nie zostaje rozwiązany raz na zawsze, musi zostać wystarczająco rozwiązany w danym stadium, jeżeli jednostka ma skutecznie radzić sobie z konfliktami w stadiach kolejnych.

Na przykład w pierwszym stadium niemowlę musi rozwinąć podstawowe poczucie ufności wobec środowiska poprzez interakcje z opiekunami. Zaufanie jest naturalnym towarzyszem silnej relacji przywiązania do rodzica, który dostarcza pożywienia, ciepła i ukojenia w fizycznej bliskości. Lecz dziecko, którego podstawowe potrzeby nie są zaspokojone, które doświadcza nieodpowiedniego traktowania, braku fizycznej bliskości i ciepła oraz częstej

Tucela ś.4 Stadia rozwoju psychospołecznego według Eriksona

Wiek w przybliżeniu	Kryzys	Właściwe rozwiązanie	Niewłaściwe rozwiązanie
0-1 ’/2	Ufność kontra nieufność	Podstawowe poczucie bezpieczeństwa	Niepewność, lęk
1 '/2-3	Autonomia kontra zwątpienie w siebie	Postrzeganie siebie iako podmiotu zdolnego do kontrolowania własnego dała i sprawcę działania	Poczucie niezdolńośd kontroli przebiegu zdarzeń
3-6	Inicjatywa kontra poczucie winy	Zaufanie do siebie jako inicjatora i twórcy )	Poczude braku własnej wartości
6-okres dojrzewania	Kompetencja kontra poczucie niższości	Opanowanie podstawowych umiejętności intelektualnych i społecznych	Brak pewności siebie, poczucie klęski
Adolescencja	Tożsamość kontra pomieszanie ról	Poczucie siebie jako osoby	Poczucie fragmentacji własnego „ja” niejasne poczucie siebie
Wczesna dorosłość	Intymność kontra izolacja	Zdolność do nawiązywania bliskich więzi i zaangażowania się wobec innych	Poczucie osamotnienia i separacji, zaprzeczanie potrzebie bliskości
Średnia dorosłość	Produktywność kontra stagnacja	Koncentracja troski poza ,ja” - na rodzinie, społeczeństwie, przyszłych pokoleniach	Troska o siebie, brak orientacji na przyszłość
Późna dorosłość	Integralność ego kontra rozpacz	Poczucie pełni, podstawowa satysfakcja z życia	Poczucie bezowocności życia, rozczarowanie

Rozwój społeczny i emocjonalny 185