7 (350)

116 morfologia —fleksja

wanymi (np. można wyróżnić klasy rzeczowników dających się wstawić do zdania: Byt cały zbroczony..., albo do zdania Górnik z zapałem fedrowat...). Zupełnie sensowne natomiast byłoby prowadzenie dalszych podziałów na podstawie łączliwości z różnymi leksemami wprowadzającymi najważniejsze rozróżnienia semantyczne, np. kto — co. Łączliwość z tymi formami pozwoli na przykład rozbić na podkla-sy potraktowaną dotychczas jednolicie klasę F:

Kogo widzisz?    Matkę nie    *Książkę.

Co widzisz    Książkę, a także może Matkę .

Kryterium łączliwości z leksemami kto/co jest istotnie nowe i stanowi znacznie lepsze przybliżenie opozycji semantycznej żywotności-nieżywotności niż stosowane dotychczas (np. przy podziale M na M-3 i M3 oraz N na NI i N2). Każe ono mianowicie inaczej potraktować leksemy [pies] i [papieros], oba należące do M2, oraz. [niemowlę] i [oko — oczy], należące do NI, por.

Kogo widzisz?    Psa.    albo    Niemowlę.

nie    Papierosa    ani    Oko. (albo Oczy).

W wypadku jednak języka polskiego, w którym opozycje fleksyjne u innych leksemów wpływają na stosunkowo drobny podział zbioru leksemów rzeczownikowych, stosowanie kryteriów łączliwości leksykalnej nie wydaje się celowe. (...)

Z. Saloni, Kategoria rodzaju we współczesnym, języku polskim (w:) Kategorie gramatyczne grup imiennych w języku polskim,

Wrocław 1976, s.52-64.

Przypisy

¹ Zgodnie z przyjętą konwencją ogólną odpowiednie wartości rodzajowe fleksyjne i selektywne oznaczane są symbolami różniącymi się użyciem małych i wielkich liter. Ponieważ w trakcie analizy podziałowi podlegają zbiory rzeczowników wyróżnione wcześniej, na oznaczenie wyróżnionych klas używa się również symboli złożonych z kilku znaków prostych. Powinny być one czytane od strony lewej do prawej. Wyjątek stanowi tu znak który odnosi się do całego ciągu znaków po prawej swej stronie i — w wypadku, gdy w symbolu użyte są litery wielkie — oznacza dopełnienie oznaczanego nimi zbioru do zbioru oznaczanego ciągiem znaków, stojących po lewej stronie znaku Jeśli oznaczenie danego zbioru rozpoczyna się od znaku oznacza on dopełnienie do zbioru wszystkich rzeczowników. Analogiczne symbole, w których skład wchodzą małe litery, oznaczają zdolność form fleksyjnych łączenia się z rzeczownikami należącymi do zbioru oznaczanego przez takie same litery wielkie.

²    Na podstawie tych opozycji referent [...] zaproponował definiowanie polskich liczebników jako leksemów mających kategorię fleksyjną przypadka i rodzaju, a nie mających kategorii fleksyjnej liczby. Analogicznie, przymiotniki to leksemy odmieniające się przez rodzaje, liczby i przypadki, rzeczowniki — odmieniające się przez przypadki i nie odmieniające się przez rodzaje. Wiadomo z opisów gramatycznych różnych języków, że leksemami sprawiającymi zasadnicze trudności przy opis’e przypadka i liczby są niektóre zaimki. W zaproponowanym przez referenta opisie zostały one na podstawie swych cech fleksyjnych zaliczone odpowiednio do leksemów rzeczownikowych, przymiotnikowych i liczebnikowych. Tzw, zaimki przymiotne i liczebne mają przy tym łączliwość niemal identyczną jak właściwe przymiotniki i liczebniki, tzw, zaimki rzeczowne bywają natomiast składniowo używane w sposób bardzo indywidualny. Trudno jednak sformułować dostatecznie ogólne kryterium gramatyczne pozwalające odróżnić je od rzeczowników, Na przykład, choć zaimki rzeczowne nie są uwikłane w opozycje liczbowe w sposób typowy, nie można ich definiować jako leksemów odmieniających się przez przypadek i nie odmieniających się przez liczbę, bo tak samo zachowują się pewne rzeczowniki właściwe (plurale tantum). Ustosunkowanie się zaimków względem opozycji rodzajowych i liczbowych stwarza zasadnicze trudności interpretacyjne (...).

³    Formy dziecko, dziecka.... — dzieci, dzieci.... traktujemy jako należące do tego samego leksemu (supletywne).

⁴    Możliwym i arbitralnym rozwiązaniem praktycznym jest jednak włączenie tego leksemu i leksemów podobnych do którejkolwiek klasy zawartej w -Ml.

Nazwy plurale tantum i singulare tantum traktuję jako cytaty obce, nie odmieniam ich przeto ani przez przypadki, ani przez liczby.

⁵    Jeśli uznamy (a mamy po temu podstawy) rzeczownik państwo za morfologiczny singularis (tak jak za morfologiczne femininum możemy uznać rzeczownik poeta), to i tak musimy mu przypisać składniową łączliwość tylko z formami pl, (tak jak rzeczownikowi poeta przypisujemy łączliwość składniową tylko z formami ni) .Nie trzeba (i nie należy) zatem uciekać się do tłumaczenia niemożności stworzenia morfologicznego pluralis czynnikami semantycznymi, gdy istnieje wystarczające wytłumaczenie gramatyczne: nie można tworzyć form pl. czegoś, co samo ma wartość pl., tak samo jak nie można tworzyć pl. „do kwadratu”, np. od formy studenci, choć znalazłoby się czasem (...) semantyczne i sytuacyjne uzasadnienie dla takiej formy. System języka nie stwarza po prostu możliwości gramatycznych wyrażenia tego typu treści. Wyrazić je można tylko za pomocą leksykalnych konstrukcji opisowych.

Analiza (...) dowodzi raczej, że czynniki semantyczne powinny sprzyjać istnieniu form pluralis od rzeczowników typu generałostwo, liczenie bowiem par generałów lub wujów, którym towarzyszą żony, jest tak samo naturalne jak liczenie na przykład małżeństw. Nikt chyba nie zakwestionuje poprawności zdania:

Na prywatce były cztery małżeństwa i jeden samotny pan.