7 (752)

68

mentów wystawionych przez Ódonicza, pochodzących z pierwszej połowy XIII w. (nawet w obrębie panowania tegoż księcia można by wprowadzić różnicę odnośnie stopnia kancelaryjności między dokumentami wystawionymi przez niego w pierwszych latach jego panowania, a dokumentami wystawionymi przezeń w ostatnich latach jego rządów).

W każdym razie to wszystko, co wiemy o dokumencie polskim, który właśnie w XIII w. niezwykle się rozpowszechnia pozwala wykluczyć ewentualne zdanie przeciwne, które by przyjmowało wyższy, czy chociażby ten sam co w I poł. XIII w. stopień kancelaryjności dokumentów dwunastowiecznych. Jeżeli weźmiemy pod uwagę, że bardzo silnie zakwestionowane przez literaturę wyniki osiągnięte przez prof. M. w jego studiach nad kancelarią i dyplomami Ódonicza i Laskonogiego wykazują dla kancelarii tych książąt jedynie 26,4% kancelaryjności, to możemy śmiało przyjąć, iż procent kancelaryjności dokumentów XII w. był napewno znacznie niższy. Mając zaś na względzie niewątpliwie za wysoko przez autora oceniony procent dokumentów pochodzących z kancelarii wspomnianych książąt jak i bardzo gwałtowny rozwój dokumentu polskiego właśnie w pierwszej połowie XIII w., przypuścić można, że procent kancelaryjności dokumentów XII w. był bardzo nikły, stanowiąc zapewne drobny ułamek wszystkich dokumentów wystawionych przez ówczesnych książąt piastowskich. Z chwilą przyjęcia zaś nikłej stosunkowo ilości dokumentów sporządzonych przez kancelarię tych książąt, nie ma potrzeby przyjmowania już dla w. XII kancelarii o dość wysokim poziomie, ponieważ wzmianki o kanclerzach, pod-kanclerzach i kapelanach dowodzą jedynie istnienia samej kancelarii, nie wystarczają natomiast dla określenia stopnia jej rozwoju.

Na to, aby móc mówić o zaawansowanej kancelarii w XII w. trzeba by dowieść, że wychodził z niej znaczny procent wszystkich dokumentów wystawcy, opierając się przy tym na daleko bogatszym materiale w porównaniu z tym, który się do naszych czasów zachował.

lub w całości wystawionych przez kancelarię książęcą (np. nr 434 — w uzupełnieniach do tego dokumentu w KDW IV str. 38 między innymi czytamy: Dominus Mathias curie notarius has scribi fecit). Wydaje się nam jednak, że uzyskany po dokładnym badaniu procent kancelaryjności nie odbiegałby wiele od otrzymanej przez nas cyfry 50. W rozważaniach naszych braliśmy pod uwagę, podobnie jak i autor Zarysu jedynie dokumenty opublikowane drukiem. Por. także Kwart. Hist. LX Nr 1. 218.

Zdanie autora o istnieniu zorganizowanej kancelarii już w XII w. nie ma naszym zdaniem uzasadnienia. Kancelaria XII w. jest kancelarią na niskim stopniu rozwoju, kancelarią jeszcze prymitywną) i słabo zorganizowaną. Istnienie kancelarii „na dość wysokim stopniu rozwoju" można by co najwyżej przyjąć, jakkolwiek i to z pewnym zastrzeżeniem, dla pierwszej połowy XIII w. (nie jest nią w każdym razie jeszcze nawet kancelaria Odonicza)^27fl.

Na tym kończymy przegląd trzeciego rozdziału Zarysu'". Następne dwa rozdziały (IV i V rozdział Zarysu) poświęcone są dziejom poszczególnych kancelarii dzielnicowych do końca XIII w. Odnośnie obydwóch rozdziałów, z których pierwszy omawia kancelarię małopolską i mazowiecką, drugi zaś wielkopolską i śląską, rezygnujemy z bliższego przedstawienia, zadawalając się tylko spostrzeżeniami o ogólnym charakterze. Forma opracowania jak i po-

²⁷a Tuż przed oddaniem do druku naszego artykułu ukazała się recenzja Zarysu dyplomatyki pióra Bielińskiej M. Kwart. Hist. LX Nr 1, 212-220. Recenzja ta zawiera wiele trafnych uwag i spostrzeżeń, między innymi także w odniesieniu do problemu początków kancelarii książęcej. Recen-zentka całkiem słusznie stwierdza, iż „istnienia w XII w. zorganizowanej kancelarii książęcej nie można dowodzić jedynie formą zachowanych z tego okresu dokumentów¹', ale należy zbadać „czy stosunki społeczno-ekonomiczne tego okresu wskazują na możliwość istnienia tego rodzaju zorganizowanej instytucji" (ibidem 217). Ostatni moment należy uważać za najważniejszy, a w pewnym stopniu i za jedyny w badaniach prowadzonych nad początkami kancelarii książęcej, jeżeli się zważy niedostateczność zachowanego materiału źródłowego a nadto wątpliwości jakie nasuwa on przy interpretacji, umożliwiając w znacznym stopniu subiektywne rozwiązanie zagadnienia np. w dziedzinie oceny autentyczności dokumentów. Jednostronne ujęcie przez prof. Maleczyńskiego zagadnienia początków kancelarii książęcej w oderwaniu od stosunków społeczno-ekonomicznych nie pozwoliło autorowi uchwycić jej właściwej linii rozwojowej. W tej dziedzinie Zarys dyplomatyki jest nawet cofnięciem się w stosunku do wypowiedzianych w tej sprawie poglądów Kętrzyńskiego St., Semkowicza W. i Gieysztora A., którzy rozpatrując zagadnienie rozwoju instytucji dokumentu i związany z tym problem powstawania zorganizowanej kancelarii zwrócili uwagę na wpływ czynników społeczno-ekonomicznych, politycznych, ustrojowych i innych.

²⁸ Nadmienić jeszcze wypada, że znaczenie zwrotu dokumentu Henryka Głogowskiego — KDW II nr 787: cancellaria regni penes Poznaniensem epis-copatum perpetuo remanebit — wyjaśnił ostatecznie ks. Nowacki J., Kolegiata N. Maryi Panny w Poznaniu. Miesięcznik Kościelny. Rok VI. Nr 11/12, 9. Wszystkie dotychczasowe hipotezy (między innymi i autora Zarysu 85) w świetle wyników uzyskanych przez tegoż autora muszą upaść.