82

Henryk Kasza

6)    W rzekach wskutek turbulentncgo ruchu nie występuje stratyfikacja termiczna, a temperatura wody jest w niej stosunkowo wyrównana. W zbiornikach zaporowych - jak juź wiemy - zasilanie rzeczne oraz odpływ wody (przez upusty zapory lub wskutek poboru) powodują „spłaszczanie” termicznego uwarstwienia. Ten rodzaj ruchu przyczynia się także do lepszego natlenienia płynących wód. Stałe, często intensywne mieszanie masy wodnej skutkuje również nieustannym odnawianiem środowiska rzecznego oraz przywracaniem do obiegu biologicznego substancji odłożonych wcześniej w osadach dennych.

7)    W spiętrzeniu rzeki zanika stopniowo od cofki do zapory (do upustu) turbulentny ruch wody. Ten rodzaj prądu wody jest głównym mechanizmem natlenienia i transportu związków chemicznych. W związku z tym procesy samooczyszczania się rzeki z substancji organicznych (przede wszystkim pochodzących ze ścieków) są znacznie szybsze niż w zbiorniku. Tak więc rzeka płynąca swobodnie może przyjąć większy ładunek zanieczyszczeń pochodzenia ściekowego niż ten sam odcinek rzeki po spiętrzeniu.

8)    Z uwagi na większą na ogół ilość zawiesiny w wodzie rzecznej niż zbiornikowej (w zbiorniku ulega szybszej sedymentacji), w środowisku rzeki dostępność światła dla autotrofów jest przeważnie gorsza niż w zbiorniku.

9)    W zbiornikach występują dogodne warunki życia dla glonów planktonowych, a więc i eutroflzacji. Wynika to m.in. z faktu, że ruch turbulencyjny w rzekach nie sprzyja rozwojowi tych organizmów. Nie bez znaczenia też jest ilość światła docierająca w głąb wody (rzeki cechuje większa mętność).

10)    Świat roślinny i zwierzęcy zbiorników pozostaje pod wpływem biocenoz rzecznych. Skład gatunkowy oraz liczebność flory i fauny zbiornikowej ma związek z pośrednim miejscem zbiorników pomiędzy rzekami a jeziorami. W górnej partii zbiorników występują w przewadze zgrupowania organizmów charakterystycznych dla rzek, a w dolnej dla jezior.

Uzupełnienie przedstawionych wyżej cech rzek i zbiorników zaporowych przedstawia

tabela 2.25.

Tabela 2.25. Niektóre cechy rzek i zbiorników zaporowych (wg Wróbla 1991)

Cecha	Rzeka	Zbiornik zaporowy
Szybkość prądu	zależna od spadku i przepływu od kilku cm do kilku m	całkowity zanik prądu
Źródło tlenu	przewaga wymiany z atmosferą	głównie z fotosyntezy fltoplanktonu
Producenci	głównie peryfiton	fitoplankton
Samooczyszczanie się	szybkie	bardzo powolne
Podatność na eutrofizację	mała	bardzo duża

3. WPŁYW PODPIĘTRZENIA NA ŚRODOWISKO RZEKI I JEJ DOLINY

Zbiorniki zaporowe są elementami sztucznymi, wkomponowanymi w naturalny system rzeczny. Naturalne systemy wód płynących tworzą nieprzerwany ciąg od źródeł aż po ujście, w którym efekty procesów zachodzących w górnym odcinku rzeki wpływają na dynamikę procesów w jej dolnym biegu. W pewnym zakresie zjawiska te mogą także zachodzić w przeciwnym kierunku (Vannote i in. 1980). Przegrodzenie rzeki budowlą piętrzącą, a w konsekwencji utworzenie zbiornika zaporowego wywołuje bardzo istotne zmiany w środowisku samej rzeki oraz jej doliny, zarówno powyżej powstałej zapory (od strony górnej wody), jak i poniżej (od strony dolnej wody). W literaturze fachowej opisywane są rozmaite przykłady modyfikacji środowiskowych spowodowanych podpatrzeniem rzeki (Ward, Stanford 1979, Berkamp i in. 2000, Zapory a rozwój 2000, McCartney i in. 2001, Friedl. Wuest 2002).

Ogólnie mówiąc, przegrodzenie rzeki zaporą cechuje szerokie oddziaływanie na środowisko, a powstałe zmiany są nieraz kompleksowe i kumulatywne. Niektóre z tych zmian są oczywiste, nie podlegające dyskusji, z kolei inne charakteryzują się większą subtelnością i mogą wywołać efekt środowiskowy po dłuższym okresie czasu lub w kombinacji z innymi antropogenicznymi czynnikami. Te oddziaływania drugiego typu są trudne do przewidzenia Efekt środowiskowy wywołany powstaniem zbiornika zaporowego może dotyczyć jego bezpośredniego otoczenia, ale może też modyfikować ekosystem wodny, daleko sięgający poza lokalną skalę. Może przekraczać granice państwa czy też obejmować odlegle delty rzek i estuaria (Friedl i WUest 2002).

Przegradzanie rzek zaporami na odrębne części systemu będącego jedną całością pociąga za sobą zasadnicze zmiany w strukturze i funkcjonowaniu jego Żywych elementów Dla oceny ekologicznych skutków podpiętrzenia powyżej i poniżej zapory przyjęto wariant zastosowany przez Pettsa - za Berkampcm i in. (2000). Według tego założenia spiętrzenie rzeki wywołuje hierarchiczny i wzajemnie powiązany wpływ na środowisko rzeczne (takie na utworzony zbiornik) (tab. 3.1):

-    pierwszy rząd oddziaływania obejmuje bezpośrednie skutki abiotyczne, wywołane spiętrzeniem i odnoszące się do zmian m.in. reżimu termicznego, hydrologii, jakości wody i ładunku zawiesiny; zmiany te pojawiają się z chwilą przegrodzenia rzeki zaporą;

-    drugi rząd oddziaływania jest skutkiem przeobrażeń środowiskowych (opisanych wyżej) i dotyczy zmian w wielkości produkcji pierwotnej i strukturze jej producentów (np. zmiany ilościowe i jakościowe planktonu, perytilonu, mokrofitów itd );

-    trzeci rząd oddziaływania na środowisko to konsekwencje spowodowane efektami pierwszego lub (i) drugiego rzędu dotyczy zmian na wyższych poziomach łańcucha pokarmowego, tj. zmian wśród zgrupowań bezkręgowców, ryb. ptaków i Maków

Powyższy tok rozumowania oraz opracowania Berkampa i in (2000) i McC artney 'a i in. (2001) były myślą przewodnią przy pisaniu rozdziałów 3.1 i 3 2